معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رقابت نوح بن نصر و اختلاف او با آل بویه، از یک‌سو و ترس دیرینه‌شان از نفوذ اندیشه‌های آخرالزمانی و آشوب‌آفرین اسماعیلیه از سوی دیگر، ایجاب می‌کرد سیاست دینی سخت‌گیرانه‌ای را در پیش گیرند. آنان می‌خواستند قدر و منزلت خویش را در چشم فقها و علمای حنفی و شافعی خراسان فراتر برند و عوام مؤمنان را نیز تا آنجا که می‌توانند با خود همدل و هم‌رأی گردانند. یکی از گام‌های بزرگی که جانشینان نوح برای اثبات دعوی دین‌خواهی خود برداشتند، فراهم‌آوردن ترجمه‌هایی بود از دو کتاب بزرگ و دوران‌ساز عالم اسلام که هر دو را محمد بن جریر طبری در همان آستانۀ قرن چهارم به زبان عربی تحریر و تدوین کرده بود. از این دو یکی به تاریخ طبری و دیگری به تفسیر طبری مشهور بود. این هر دو کتاب در نیمۀ قرن چهارم هجری به فرمان منصور بن نوح ساسانی و ظاهراً با اشراف و نظارت وزیر او ابوعلی محمد بن محمد بلعمی به فارسی ترجمه شدند. از مقایسۀ این ترجمه‌ها با متن عربی معلوم می‌شود که مترجم یا مترجمان آنها به هیچ‌وجه پایبند متن اصلی نبوده و مطالب بسیاری را حذف و در عوض گزارش‌هایی از منابع دیگر بر این دو کتاب افزوده و در واقع ترجمه‌ای آزاد و متناسب با هدف‌های سیاسی و عقیدتی خود از آنها عرضه داشته‌اند.

تفسیر طبری که عنوان اصلی آن «جامع البیان عن تأویل آی القرآن» است در اواخر قرن سوم هجری به دست محمد بن جریر طبری یکی از بزرگ‌ترین فقیهان و محدثان عالم اسلام نوشته شد. طبری در سال 224 یا 225 قمری در آمل به دنیا آمد و در ری و بغداد و بصره و مدتی هم در مصر به تحصیل علم و گردآوری روایات و احادیثی پرداخت که به تاریخ اسلام و تفسیر قرآن مربوط می‌شدند و همه را در قالب دو کتاب عظیم و پرحجم مدون کرد. پس از آنکه در سال 290 قمری برای آخرین بار از زادگاه خود دیدن کرد، به بغداد بازگشت و مابقی عمر خود را در همان شهر به کار تدریس و تألیف گذراند و سرانجام در 28 شوال 310 قمری چشم از جهان فروبست.

تفسیر طبری مانند تاریخ مفصلش اگرچه به عربی تألیف شده بود، برای زبان فارسی و گویندگان آن منشأ خیر و برکت بود. توجه پادشاه سامانی به این کتاب و اهمیت آن از منظر اعتقادی، به ویژه در سال‌هایی که از نفوذ اندیشه‌های اسماعیلی در خراسان و اقتدار آل بویه در عراق بنیادهای مشروعیت خود را جداً در خطر می‌دیدند، موجب شد که منصور بن نوح سرانجام عده‌ای را به کار ترجمۀ آن بگمارد و پس از ترجمۀ فارسی تاریخ طبری، کهن‌ترین شاهکار نثر فارسی را برای ایرانیان به ارمغان آورد.

از توضیحات ابتدای ترجمه برمی‌آید متن آن را عده‌ای از علمای ماوراءالنهر به یاری یکدیگر فراهم آورده‌اند؛ ولی استواری انشای کتاب و یکدستی واژگان و مصطلحات و حتی ساختارهای صرفی و نحوی در سراسر متن گویای این است که ویرایش نهایی آن را به احتمال قوی فقط یک تن از مؤلفان بر عهده داشته است.

از میان فقهایی که در تدوین کتاب دست داشته‌اند، نام پنج تن که هر یک هم ظاهراً اهل یکی از نواحی عمدۀ ماوراءالنهر بوده‌اند، معلوم است: فقیه ابوبکر بن احمد بن حامد، خلیل بن احمد السجستانی، ابوجعفر بن محمد بن علی (از شهر بلخ)، فقیه حسن بن علی مندوس (از باب الهند) و ابوالجهم خالد بن هانی المتفقه (احتمالاً از سمرقند).

نثر فارسی این ترجمه‌ها چنان است که به گفتۀ ملک‌الشعرای بهار: «ما را به خیال می‌اندازد که این شیوه و طرز [...] باوجود شباهتی که به نثر پهلوی دارد و اثر مستقیمی که نثر عربی در آن کرده است، باز از خود مزایا و اختصاصاتی دارد که آن را از نثر پهلوی و عربی جدا می‌سازد و آن را مستقل می‌نماید و این استقلال باید مسبوق به سابقه‌ای لااقل یک قرن یا زیادتر بوده باشد».

زبان ترجمۀ تفسیر بسیار ساده و سرراست است. کاملاً روشن است که نویسندگان آن مقصودی صرفاً فایده‌طلبانه داشته‌اند و اگر گاهی هم در آن اثری از زیبایی بلاغی یا صنعتگری ادبی دیده می‌شود، جنبه‌ای کاملاً طبیعی و تصادفی، نه عمدی و آگاهانه دارد.

بنابر نظر برخی محققان متن ترجمه، باوجود ادعای مترجمین آن در مقدمه، هیچ‌گونه ارتباطی با اصل عربی تفسیر طبری ندارد و به کلی چیز دیگری است. ترجمۀ تفسیر در حقیقت تألیفی تازه و در حکم شرع و توضیح بخش‌هایی از تفسیر طبری و حداکثر ترجمه‌ای آزاد از آن کتاب عظیم و مهم است.

یکی از نتایج مهم این ترجمه، این بود که پس از تألیف این کتاب، ترجمۀ تفسیر قرآن و تفسیر آن به زبان فارسی به امری مجاز و معمول بدل شد و نهضت ترجمه و تفسیر قرآن نخست در قلمرو سامانیان و سپس در سایر نواحی ایران گسترش یافت. بسیاری از ترجمه‌های فارسی کهنی که از قرآن برجای مانده اندکی پس از این ترجمه در همان نیمۀ دوم قرن چهارم یا حداکثر در اوایل قرن پنجم نوشته شده‌اند.

در این کتاب منتخب بسیار مختصری از ترجمۀ تفسیر طبری آمده که فقط گوشه‌هایی از ابعاد مختلف این اثر را بازتاب می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

گزیده و شرح متن:

بدانستن فضل قرآن

ترجمۀ سورۀ فاتحة الکتاب

قصۀ آفریدن آدم علیه السلام

سجده کردن فرشتگان مر آدم را علیه السلام

قصۀ عوج بن عُنُق

قصۀ هاروت و ماروت

غزای بطن النخله

قصۀ لیلةالمعراج

حدیث الدیک الابیض

قصۀ اول کسی که بت پرستید

قصۀ موسی و خضر علیمهالسلام

ترجمۀ سورۀ ق

قصۀ موسی علیه السلام با قارون

ترجمۀ سورۀ المدثر

منابع