۲۱۸۹
۶۲۷
حدائق السیر

حدائق السیر

پدیدآور: نظام الدین یحیی بن صاعد بن احمد (نیمۀ نخست سدۀ هفتم قمری) مصحح: محمد پارسانسب با همکاری معصومه اسدنیا، مریم سیدان ناشر: فرهنگستان زبان و ادب فارسیتاریخ چاپ: ۱۳۹۴مکان چاپ: تهرانتیراژ: ۵۰۰شابک: 0ـ75ـ6143ـ600ـ978 تعداد صفحات: ۴۰۹

خلاصه

حدائق السیر از زمرۀ اندرزنامه‌هایی است که با نام آداب الملوک، نصیحة الملوک، تحفة الملوک و مانند آنها به زبان فارسی و عربی نوشته شده‌اند. مؤلف کتاب نظام‌الدین یحیی بن صاعد در نیمۀ اول قرن هفتم هجری و در روزگار علاءالدین کیقباد اول، معروف‌ترین پادشاه سلجوقی روم، می‌زیسته و این کتاب را به او تقدیم داشته است.

معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

 

حدائق السیر از زمرۀ اندرزنامه‌هایی است که با نام آداب الملوک، نصیحة الملوک، تحفة الملوک و مانند آنها به زبان فارسی و عربی نوشته شده‌اند. مؤلف کتاب نظام‌الدین یحیی بن صاعد در نیمۀ اول قرن هفتم هجری و در روزگار علاءالدین کیقباد اول، معروف‌ترین پادشاه سلجوقی روم، می‌زیسته و این کتاب را به او تقدیم داشته است.

در ادبیات دورۀ اسلامی حوزۀ اندرزنامه‌نویسی با بهره‌گیری از عناصر فرهنگ ایرانی به تدریج گسترش یافت و از حیث محتوا، اخلاق نظری و عملی را دربر گرفت و به تناسب تغییر در رویکرد و محتوا، عناوین کتب نیز تغییر یافت. آنجا که مؤلف به دلیل برخورداری از پایگاهی فرهنگی ـ اجتماعی خود را در مقام نصیحت‌گران می‌دید و از وابستگی و نیازمندی به دستگاه حاکمان آزاد بود، نوشتۀ او عناوینی نظیر آداب الملوک، نصیحة الملوک، سراج الملوک و تحفة الملوک داشت و آنگاه که مؤلف در جریان امور بود و از مجموعۀ تجربیات و یافته‌های خود آداب و آیینی می‌نوشت، مجموعۀ سفارش‌های او سیاست‌نامه، پندنامه و مانند آن نام می‌گرفت و این نوع اخیر بود که در آثار عهد ساسانی و دستورنامه‌های حکومتی آن عصر سابقه داشت. حدایق السیر را می‌توان آمیخته‌ای از هر دو نوع به شمار آورد. بدین ترتیب که مؤلف مدتی از متصدیان امور دیوانی بوده و از کیفیت کار دیوانیان آگاهی داشته است و بعضی از دقایق مناصب حکومتی را پررنگ‌تر نشان داده است. از سوی دیگر ساختار بخش اعظم کتاب و از جمله برخی ابواب آن تحت تأثیر آداب الملوک ثعالبی شکل گرفته است. دیگر آنکه این کتاب هرچند از خدای‌نامه‌ها و اندرزنامه‌های فارسی نیز تأثیر پذیرفته و در واقع دنبالۀ طبیعی آنهاست، بیشتر مطالب آن از متون عربی ترجمه شده است.

نکتۀ گفتنی دیگر آنکه مؤلف جز اشاراتی غیرمستقیم بر احوال خود، کمتر از مسائل پیرامونی سخن گفته و از این‌رو اگر نام پادشاه سلجوقی را از کتاب حذف کنیم، خواننده می‌تواند مؤلف را کسی بداند که به جای ارزنجان، فی‌المثل در خراسان می‌زیسته است.

از اشارات مؤلف در مقدمۀ کتاب برمی‌آید او مانند پدر خود به کار دیوانی اشتغال داشته، اما به عللی که بر ما نامعلوم است، از دربار دور مانده و در ایام انفصال از خدمات دولتی این کتاب را تألیف کرده است. او در ضمن باب‌های مختلف کتاب به ندرت از احوال خود سخن گفته است؛ اما نوع اشارات وی در پایان فصول و تأکید بر بعضی از مکارم اخلاقی پادشاهان مانند شناخت قدر خدمت‌گزاران قدیم و چاکران صادق که به صور گوناگون تکرار می‌شود، این معنی را به ذهن خواننده می‌آورد که گویی نویسندۀ کتاب، دادخواهانه دربارۀ آنچه بر او رفته است سخن می‌گوید.

حدائق السیر مشتمل است بر مقدمه‌ای در حمد و ثنای خداوند، نعت رسول اکرم (ص)، منزلت آدمی و سبب آفرینش او، جایگاه و مرتبت شاهان، فضیلت دودمان آل سلجوق، اشاراتی به احوال نویسنده، فهرست ابواب کتاب، ستایش ابوالفتح کیقباد بن کیخسرو و تقدیم کتاب به او. متن کتاب دربرگیرندۀ ده باب است و مطالب آن بر سه گونه‌اند: چهار باب آغازین در کلیاتی چون سیرت ملوک، سیاست، عدل و ظلم؛ چهار باب میانی در ویژگی‌هایی که پادشاه باید بدان آراسته یا از آن برحذر باشد و بالاخره دو باب پایانی در وصف اطرافیان و حواشی پادشاه.

در این کتاب بیش از 32 حکایت آمده است که درون‌مایۀ این حکایات غالباً به حوزه اخلاق سیاسی و حکومتی مربوط است؛ حتی آنجا که حکایت مضمونی اخلاقی و فردی دارد، بافت کلام و چینش مطلب آن را با حکومت و سیاست پیوند می‌زند؛ مانند حکایت پیامبر و پرسش حال پیرزن که در اصل برای بیان موضوع «حسن العهد و الایمان» پرداخته شده است، در این متن ضرورت تواضع و حق‌شناسی حاکمان در برابر زیردستان را گوشزد می‌کند. بیشتر مطالب حدائق السیر از کتب پیشینیان و از جمله آداب السلوک ابومنصور ثعالبی اخذ و اقتباس شده و حتی در تنظیم ابواب و انتخاب بیشتر عناوین نیز این کتاب مورد توجه مؤلف بوده است؛ به علاوه آنچه در فصول مختلف کتاب به آن توصیه می‌شود، عموماً راه و رسم سیاست و اصول اخلاقی مشترک در چنین کتاب‌هایی است؛ اما شرح و بسط مطالب، با شگردهای خاص نثر فنی، از جمله امثال و اشعار عربی و فارسی، ساخت و صورت کتاب را گونۀ دیگری بخشیده است.

از تازگی‌های کار مؤلف حکایات تازه و نامکرری است که در تأیید سخن خود از اینجا و آنجا فراهم آورده و با زبان خاص خود آراسته و تفصیل داده است. افزون بر این سابقۀ او در کار دیوانی و آشنایی با عوامل حکومتی و آداب کشورداری همانندی‌هایی میان این کتاب و سیرالملوک خواجه نظام‌الملک طوسی به وجود آورده است و این مایه اهمیت را به این کتاب داده است که در شناخت نوع رفتار حکومتیان و میزان سلامت نظام دیوانی عصر مؤلف منبع قابل توجهی باشد.

نثر حدائق السیر برخلاف کتاب‌هایی مانند نصیحةالملوک و سیاست‌نامه که نزدیک به زبان گفتار نوشته شده‌اند و نویسنده کمتر می‌کوشد که سخن خود را به عبارات و اشعار عربی بیاراید، نثری فنی و از نمونه‌های ادیبانۀ نیمۀ اول قرن هفتم است؛ با این حال نویسنده به گونه‌ای آن را آراسته است که از فواید گوناگون ادبی و زبانی سرشار گردد.

از حدائق السیر تنها یک نسخۀ شناخته‌شده موجود است و آن در مجموعه‌ای است شامل دو رساله: حدائق السیر و رسم و آیین پادشاهان قدیم ایران منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی که با شمارۀ 1511 در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار (شهید مطهری) نگهداری می‌شود. این مجموعه به خط نستعلیق و دربردارندۀ 84 برگ (164) صفحه است و سال کتابت آن (757 قمری) در پایان رسالۀ دوم آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه (شامل مؤلف حدایق السیر، شرح احوال، علائق دینی و فرهنگی، نام کتاب، تاریخ تألیف و اهدا، ساختار، سبک، محتوا، مآخذ، معرفی نسخه، بعضی از مختصات مهم رسم‌الخطی، روش تصحیح)

متن:

الباب الاول: فی سیر الملوک و السلاطین

الباب الثانی: فی محامد العدل

الباب الثالث: فی قبح الظلم

الباب الرابع: فی قواعد السیاسة

الباب الخامس: فی ذمّ الغضب و مدح تأخیر العقوبة و تعجیل العفو

الباب السادس: فی الحلم و التأنّی و الصّبر و مروءَة الملوک و انجاز الوعد و ذمّ اللّجاج

الباب السابع: فی المشاورة و التدبیر

الباب الثامن: فی الجود و السّخاوة و ذمّ البخل

الباب التاسع: فی آداب مقرّبی الحضرة

الباب العاشر: فی آداب حضرة الملوک و السلاطین و کیفیة آداب حواشی الحضرة

تعلیقات

فهرست‌ها (شامل آیات، احادیث، اقوال، عبارات عربی، امثال عربی، امثال فارسی، اشعار عربی، اشعار فارسی، لغات و ترکیبات و تعبیرات، حکایات، اعلام)

کتابنامه

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

شکونتلا

شکونتلا

کالی داسه

جهانیان کالی داسه را به نام شاعر «شکونتلا» می‌شناسند. هندیان همواره خود شیفتۀ این اثر بوده‌اند؛ چه د

منابع مشابه

مونس نامه

مونس نامه

ابوبکر بن خسرو الاستاد

«مونس‌نامه» که باب هفدهم آن دربردارندۀ کهن‌ترین روایات از داستان‌هایی است که امروزه با عنوان «جامع ا