معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از نامورترین نویسندگان سدۀ ششم هجری قمری، حبیش تفلیسی است. وی در آغاز نوشته‌های پرشمار خود، خود را به خوانندۀ آثارش چنین می‌شناساند: ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی. واژۀ تازی «حبیش» که در لغت نام پرنده‌ای است، بارها در دست‌نویس‌های آثار تفلیسی دچار دگرگونی شده و به صورت‌های حبش، حسن و حسین درآمده است. وی در شهر تفلیس زاده شده و سال‌های کودکی و نوجوانی و شاید نخستین سال‌های جوانی خود را در آنجا گذرانده است. سال زاد حبیش برای پژوهشگران تا امروز روشن نشده و آنچه گفته شده براساس گمان است. سال‌مرگ وینیز در پردۀ ابهام باقی مانده است. پژوهشگران سال‌های 559، 579، 600 و 625 را سال درگذشت حبیش دانسته‌اند.

پس از آن که تفلیس، زادگاه حبیش، در سال 515 ق. دستخوش آشوب و شورش گردید، حبیش به بغداد رفت و به دستگاه شرف‌الدین علی بن طراد زینبی وزیر عباسیان پیوست. وی در این شهر فرهنگ دارویی خود را به پنج زبان:  فارسی، عربی، سریانی، رومی و یونانی نوشت.

حبیش برای همیشه در بغداد نماند و پس از مدتی راهی دیار روم شد که در آن روزگاران زبان و ادب فارسی در آن رواج داشت. وی در دیار روم به پادشاهان آن سرزمین تقرب جست و پاره‌ای از آثار خود را به نام آنها نوشت؛ در دست‌نویس‌های آثار حبیش از دو پادشاه روم یاد شده است: قلج ارسلان بن مسعود و پسرش قطب‌الدین ملکشاه.

ظاهراً تفلیسی تا واپسین سال‌های عمرش در آسیای صغیر ماند و خاکسپاری وی در آنجا بوده است.

تفلیسی پیش‌آهنگ نویسندگان روم و پرکارترین آنهاست. نگاهی به عناوین آثار وی نشان می‌دهد در زمینه‌های گوناگون قلم زده است. مهم‌ترین این زمینه‌ها عبارتند از: زبان و ادبیات: قانون ادب، ترجمان قوافی، بیان التصریف؛ پزشکی: کفایه الطب، صحه الابدان، بیان الطب و ...؛ داروشناسی: تقویم الادویه؛ خواب‌گزاری: کامل التعبیر؛ دین: وجوه قرآن و ...؛ هیئت و نجوم: بیان النجوم.

آوازۀ حبیش به نویسندگی اوست و به شاعری اشتهار ندارد؛ باوجود این گویی گاه سخن منظوم نیز از کلک وی تراویده است که خلیل شروانی در «نزهة المجالس» رباعی‌ای به نام کمال تفلیسی ضبط کرده که ظاهراً منظور وی همین حبیش بوده است:

در روی تو، روی خود عیان بتوان دید                         مغزش ز درون استخوان بتوان دید

در تاریکی تو را چنان بتوان دید                                 کز لطف تو در تن تو جان بتوان دید

کامل التعبیر پرآوازه‌ترین نوشته حبیش که نگارش آن را بین سال‌های 559 تا 588 قمری می‌دانند، به پادشاه روم قلج ارسلان بن مسعود تقدیم شده است. این کتاب از دیرینه‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آثار نوشته شده به زبان فارسی در زمینۀ خواب‌گزاری است.

تفلیسی خواب‌گزار نیست، بلکه در این کتاب گزارش‌های خواب‌نامه‌های دیگر را گردآوری کرده است. مهم‌ترین این خواب‌نامه‌ها عبارتند از: جوامع ابن سیرین، دستور ابراهیم کرمانی، ارشاد جابر مغربی، تقسیم جعفر صادق، اصول دانیال و تعبیر ابن اشعث و .... .

کتاب در دو بخش کلّی سامان یافته است. بخش نخست که شانزده فصل دارد، به مسائل عمومی خواب و رؤیا مانند: چیستی خواب، گونه‌های خواب و رؤیا، آداب گزارش خواب و... اختصاص یافته است. بخش دوم به رمزگشایی از خواب‌دیده‌ها اختصاص دارد. در این بخش نمادها یا خواب‌دیده‌ها به ترتیب حروف آغازین آنها سامان یافته و گزارش شده‌اند. این شیوه یعنی سامان دادن الفبایی خواب‌دیده‌ها در کتاب «خواب‌گزاری» نیز دیده می‌شود. در بخش دوم کتاب هریک از نمادها را یک باب نام نهاده است: باب نسرین، باب آسمان و ... و در هر باب گزارش‌های خواب‌گزاران را گرد آورده است. معمولاً هر باب با گزارش و تعبیر ابن سیرین آغاز می‌شود و با تعبیر و گزارش جعفر صادق پایان می‌آید.

این اثر به زبان پارسی ساده و چنان‌که خود گفته، به زبان پارسی واضح نوشته شده است و تنها ویژگی ادبی این اثر، آراسته شدن بند نخست آغاز کتاب، که به ستایش خداوند و درود بر پیامبر، اختصاص دارد، به آرایه سجع است. واژه‌های متداول در سده‌های پنجم و ششم در این خواب‌نامه به فراوانی دیده می‌شود؛ از قبیل جمع بستن دوباره واژه‌های جمع عربی از ویژگی‌های زبانی این اثر است. کاربرد واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران بدین خواب‌نامه، تا حدودی رنگ بومی و اقلیمی بخشیده است و از این‌رو مطالعه و پژوهش در این اثر از جنبه زبانی حائز اهمیّت است.

کامل التعبیر مورد توجه خواب‌نامه‌نویسان پس از خود قرار گرفته است. اسماعیل بن نظام الملک ابرقوهی، در خواب‌نامه خود، تعبیر سلطانی، که تا امروز به حلیۀ چاپ آراسته نشده است، کامل التعبیر را نقد کرده است.

مصحح در این تصحیح از پنج دست‌نویس که در سده هفتم و هشم هجری کتابت شده‌اند، بهره برده است. دست‌نویس متعلّق به کتابخانه چلبی عبدالله که در سال 772 ق در شهر کوتاهیه ترکیه کتابت شده و میکروفیلم آن را زنده‌یاد مجتبی مینوی برای دانشگاه تهران تهیه کرده است، نسخه اساس متن حاضر است. این دست‌نویس که با نویسه «د» در پاورقی صفحات بدان اشاره می شود، با دو دست‌نویس دیگر به طور کامل، مقابله شده است؛ این دو دست‌نویس عبارتند از: دست‌نویس موزۀ ملّی ایران که به سال 737 ق. کتابت شده و در پاورقی­های این متن با نویسۀ «ص» بدان اشاره می‌شود و دیگری دست‌نویس اهدایی دکتر اصغر مهدوی به دانشگاه تهران که به سال 800 ق. کتابت شده و در پاورقی‌های متن با نویسه «م» بدان اشاره شده است.

به جز این سه دست‌نویس، از دو دست‌نویس دیگر بهره گرفته شده که نقش نسخ کمکی را دارند؛ یکی دست‌نویس کتابخانه ملّی ترکیه به شماره 5478 که مجتبی مینوی میکروفیلمی از آن را برای کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران تهیه کرده است و در پاورقی­های متن با نویسۀ «ک» بدان اشاره شده و دیگری دست‌نویس کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به شماره 1173 که در پاورقی­های صفحات، نویسه «ع» آن را نشان می‌دهد. متأسفانه این دو نسخه ناقصند و برگ‌های بسیاری از آغاز و پایان آن‌ها افتاده است، بنابراین فاقد انجامه و تاریخ کتابتند.

این کتاب در دو جلد چاپ شده که جلد اول از (الف ـ ش) و جلد دوم (ص ـ ی) را دربر گرفته است. در جلد اول پس از مقدمه مصحح و مقدمه مؤلف و در فضیلت این علم، شانزده فصل به این ترتیب آمده است:

فصل اول: در شناختن حد و مزاج خواب

فصل دوم: اندر دانستن قسمت‌های خواب و عجایب‌هایش

فصل سوم: در یادکردن نفس و روح

فصل چهارم: اندر معرفت درستی خواب به علامت‌ها

فصل پنجم: اندر معرفت خواب راست و خواب دروغ

فصل ششم: در دانستن تفاوت میان خواب‌ها و فضل خواب کسی بر خواب کسی دیگر

فصل هفتم: در معرفت فرق میان خواب‌های مردمان

فصل هشتم: اندر دانستن زجر و فال که معبّر را به کار آید

فصل نهم: اندر دانستن خوابی که فراموش کرده باشد

فصل دهم: در گزاردن خواب به قول جاهلان

فصل یازدهم: در معرفت از حال گشتن خواب به اوقات و اختلاف هیأت

فصل دوازدهم: در معرفت شرط و ادب علم تأویل خواب

فصل سیزدهم: در ادب نگاه داشتن معبّر وسائل

فصل چهاردهم: اندر معرفت آنکه تعبیر از چند روی باشد

فصل پانزدهم: اندر دانستن برخی از مسایل خواب که تعبیر آن مقلوب بود

فصل شانزده: در دانستن تأویل دیدن خدای تعالی و دیدن فرشتگان پیغامبران

سپس از حرف الف تا ش در جلد اول و مابقی را جلد دوم دربرگرفته است.