معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ مقالاتی به قلم علیرضا ذکاوتی قراگوزلو است که دامنۀ موضوعی آن حوزه‌های متنوعی از جمله: ادبیات، تاریخ، فلسفۀ اسلامی، کلام، عرفان و تک‌نگاری را دربر می‌گیرد. ذکاوتی قراگزلو با چهار دهه فعالیت پژوهشی، آثار تألیفی و ترجمه‌ای بسیاری را در کارنامه خود ثبت کرده که از آن میان ترجمه کتاب «نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام» در سال 1385 برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شده است. این پژوهشگر تاکنون افزون بر 30 اثر تألیفی و چندین ترجمه و مقاله را به جامعه علمی کشور عرضه کرده است.

نویسندۀ کتاب که بسیاری او را از رهگذر نقدهایی که بر آثار کلاسیک نگاشته می‌شناسند، مقاله نخست خود را در این کتاب به موضوع «بایسته‌های نقد» اختصاص داده است. در این مقاله دربارۀ تعریف نقد می‌نویسد: «نقد یک اثر، یعنی نشان دادن جایگاه تاریخی آن؛ بدین معنا که سابقه‌اش چیست و به کجا دارد می‌رود. همچنین ارزیابی وضعیت فعلی آن از جهت محتوا و فرم و سرانجام انگشت گذاشتن بر نقاط قوت و ضعف آن».

در مقالۀ «نقش گفتگو در داستان‌های مولوی» دربارۀ داستان‌پردازی مولوی می‌نویسد: «جنبۀ داستان‌نویسی مولوی در بعضی موارد به افق‌های داستان‌نویسی غربی نزدیک می‌شود. تصویرگری کم‌نظیر مولوی در دیوان شمس، در مثنوی نیز به چشم می‌خورد، همچنان‌که در دیوان شمس نیز غزل‌واره‌هایی با طرح قصه هست. مولوی نظرش فقط این نیست که با قصه معانی را پر کند، بلکه گاهی خود قصه و جزئیات آن مورد توجه خاص اوست و ریزه‌کاری و پرکاری قصه خود موضوعیت دارد. به گمان من مولوی در داستان‌پردازی پیرو قرآن است و همچنان‌که قرآن با ایجاز اعجازانگیز و تنوع شگفت‌آور پرده‌های گوناگونی از قصص انبیا و اقوام گذشته را برای القای حکمت و عبرت از نظر مخاطبان می‌گذراند، مولوی نیز با الهام از قرآن پیمانۀ قصه‌ها را پر از دانه‌های معانی کرده به جویندگان و خریداران عرضه می‌کند، ضمن آنکه تصاویر زنده‌ای از زندگی گذشتۀ مردم و حجم فراوانی از مواد تاریخ اجتماعی ایران اسلامی بلکه دنیای اسلام را به یادگار گذاشته است».

استاد ذکاوتی قراگوزلو در مقالۀ «چشم‌انداز پاره‌ای ناهمواری‌ها در شعر حافظ» نکات انتقادی از شعر حافظ را برکشیده و در هر مورد چند مثال نیز آورده است؛ از قبیل تکرار قافیه که ایشان آن را در شعر حافظ ضعفی می‌داند که قابل انتظار نیست و مثالهایی برای آن نیز می‌آورد، از قبیل:

مفلسانیم و هوای می و مطرب داریم                          آه اگر خرقۀ پشمین به گرو نستانند

گر شوند آکه از اندیشۀ ما مغبچگان                           بعد از این خرقۀ صوفی به گرو نستاند

عناوین مقالات آورده شده در این کتاب به ترتیب عبارتند از: بایسته‌های نقد، از سنگریزه تا هستۀ خرما، آسیب‌شناسی پژوهش‌های دینی، کشف الاسرار میبدی، بحث در چند موضوع مهم قرآنی، قرآن و آبادی زمین، سیر روحی پیغمبران در قرآن، نقل قول مفسران دربارۀ شق القمر، اخبار سلمان در متون کهن، امام حسین (ع) به روایت ابن عساکر، اشاره‌ای به خرده‌گیری‌های مفید بر صدوق، ابوحیان توحیدی، پرسش‌های فلسفی ابوحیان توحیدی از ابن مسکویه، ابوالبرکات بغدادی و ابن سینا، عمر خیام میان فلسفه و کلام، خلاصۀ مصاحبه در برنامۀ حدیث اندیشه دربارۀ خیام، کیمیای سعادت و مواد تاریخ اجتماعی، عین القضات همدانی، نکات انتقادی در کتاب‌گزاری عین القضات، نصیرالدین طوسی احیاگر فرهنگ اسلام و ایران، درآمدی بر مطالعۀ انتقادی ملاصدرا، سیری در افکار انتقادی ملاصدرا طی چهار قرن اخیر، پی‌جویی منابع ملاصدرا، نکته‌گیری‌های ملاصدرا بر بوعلی، غزالی و ملاصدرا، زمینۀ تاریخی تجدید حیات اجتهاد اصولی در قرن سیزدهم هجری قمری، عقلاء المجانین، عطار و عرفان ایرانی، ابن فارض، تفسیرهای مکتب شیخ صفی‌الدین اردبیلی بر اشعار عرفانی، نظری بر کبریت احمر، نگاهی به فتوت‌نامه، فضل‌الله نعیمی استرآبادی، رسائل دهدار، شیعی‌گری و صوفی‌گری، شیخ پاکدامن و رند پارسا، خطبةالبیان و غالی‌گری از نظرگاه میرزای قمی، نهضت معصوم‌علیشاهان، رسالۀ عرفانیه، شاعران صعلوک در ادب عربی، جایگاه سیبویه در نحو عربی، بدیع الزمان همدانی، اغانی ابوالفرج اصفهانی، جاحظ، ابونعیم اصفهانی، رفیق حریری، افندی، سیر شعر فارسی از رودکی تا حافظ، نقش گفتگو در داستان‌های مولوی، بازتاب معماری ایران در ادب فارسی، چشم‌انداز پاره‌ای ناهمواری‌های در شعر حافظ، خواجه و خواجو، سلمان و حافظ، نکاتی پیرامون بعضی اشعار حافظ، نکته‌گیری‌هایی بر مصطلحات الشعرای وارسته، طبیعت‌گری و طبیعت‌نگاری در آثار حکیم قاآنی شیرازی، بدایع الوقایع، اسکندرنامه، دولت حمدانیان، اصطلاحات غازانی به روایت جامع التواریخ رشیدی، بینش ابن سینا فلسفی یا علمی.