معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

وحید قزوینی دانشور، دولتمرد و سرایندۀ نامور دورۀ صفوی است که کتاب او به نام تاریخ جهان‌آرای عباسی یکی از آثار معتبر و قابل توجه در تاریخ دورۀ صفوی است. مصصح کتاب حاضر قصاید و غزلیات او را جمع‌آوری نموده و در این کتاب در اختیار ادب‌پژوهان قرار داده است.

میرزا محمدطاهر قزوینی فرزند محمدحسین از مردم قزوین است. سال تولد او 1015 قمری یعنی اواسط حکومت شاه عباس اول صفوی است. کنیه‌اش ابوالفضل و تخلص شاعری او  "وحید" است. وحید تحصیلات مقدماتی خود را در امور دیوانی و دفتری انجام داده است. نصرآبادی می‌گوید: «در تحصیل علوم از احدی استفاده ننموده و هیچ‌گاه فرصت آن را نداشته است». مقصود از علوم، علوم فلسفی، ادبی و ریاضی است که وحید در همۀ آنها دستی داشته، ولی به اندازۀ انشاء و تاریخ‌نگاری در آنها موفق نبوده است؛ زیرا این علوم را به صورت تجربه‌ای آموخته و نه مکتبی. ضمن فراگیری علوم دبیری، خوشنویسی را هم یاد گرفت. وی در فراگیری امور دیوانی و دفتری به مرتبه‌ای رسید که سرآمد ارباب علم استیفا شد و در مهارت و اقتدار انشاء و حسن تحریر، بی‌نظیر آفاق گشت.

شغل اولیۀ وی در دربار صفویه، تحریر جلدی از دفاتر توجیه بود. پس از مدتی با نشان دادن لیاقت خود، مورد توجه میرزا تقی اعتمادالدوله (ساروتقی) قرار گرفت و به سبب راستی و درست‌اندیشی، وزیر او شد و وحید عهده‌‌دار امور جزئی و کلی او شد. این امر در دورۀ شاه عباس دوم اتفاق افتاد. وظیفۀ وحید در این دوره، انشای فرمان‌ها و نامه‌های اعتمادالدوله بوده است. چند سال در این سمت بود تا اینکه اعتمادالدوله به دست جانی‌خان و هم‌دستان وی کشته شد. بعد از وی سیدعلاالدین ملقب به خلیفه سلطان، اعتمادالدوله شد. وحید در این دوره نیز همان کار را انجام می‌داد، یعنی امر انشاء و وزارت خلیفه سلطان. خلیفه سلطان که شایستگی را در وجود وحید قزوینی می‌دید، وی را برای عهده‌داری منصب مجلس‌نویسی یا واقعه‌نویسی به شاه عباس دوم پیشنهاد کرد. وحید در تمام دورۀ خلیفه سلطان سمت مجلس‌نویسی شاه عباس را بر عهده داشت و در وقایع مهمی نظیر فتح قندهار در سال 1059 قمری همراه شاه بوده است.

خلیفه سلطان در سال 1064 درگذشت و به جای او محمد بیگ، اعتمادالدوله شد و وحید تا پایان سلطنت شاه عباس ثانی نیز مجلس‌نویس او بود. در دورۀ شاه سلیمان نیز سمت خود را به عنوان مجلس‌نویس حفظ کرد، اما نزدیکی او نسبت به شاه سلیمان صفوی کمتر از دورۀ سلف او شاه عباس دوم بود. سرانجام در سال 1085، از سمت مجلس‌نویسی عزل شد.

پس از عزل از منصب مجلس‌نویسی، خانه‌نشین شد و حدود شانزده سال نامی از وی به عنوان منصب‌دار حکومت برده نشد و این دورۀ فترت او از امور دیوانی و درباری بوده است. پس از فوت شیخ علی‌خان زنگنه، در سال 1101 قمری دوباره به دربار شاه سلیمان بازگشت و این بار از طرف شاه به سمت اعتمادالدوله منصوب شد که این مهم تا پایان زندگی شاه سلیمان، یعنی به مدت چهار سال ادامه پیدا کرد. در تمام این مدت اختیار واقعی دیوان را در دست داشت؛ زیرا شاه سلیمان در اواخر حکومت دائم در مستی و بی‌خبری به سر می‌برد و از اوضاع مملکت اطلاعی نداشت. پس از فوت شاه سلیمان و جانشینی سلطان حسین صوی نیز هنوز اعتمادالسلطنه بود. این امر ظاهراً تا سال 1105 قمری ادامه داشته و آخرین سال حضور وی در دربار بوده است.

دربارۀ تاریخ وفات وحید با توجه به اختلاف نظر‌ها، قول نصرآبادی دقیق‌تر است که وی آن را سال 1112 قمری ذکر می‌کند.

میرزا طاهر وحید قزوینی از جمله نویسندگانی است که آثار زیادی اعم از منثور و منظوم از خود بر جای گذاشته است که از آثار منثور او می‌توان به این موارد اشاره کرد: تاریخ جهان‌آرای عباسی (عباس‌نامه)، منشآت، اصول الخمسة، رساله‌ای در علم حساب، مرآت الاعجاز، ریاض التواریخ و ... .

وی در شعر هم آدم پرکاری بوده است و اشعار خود را در قالب‌های متفاوتی سروده که شامل مضامین حماسی، غنایی، اخلاقی و شهرآشوب است و معاصرینش عموماً او را شاعری توانمند می‌دانند. از جمله آثار منثور او این موارد است: خلوت راز، ناز و نیاز، مثنوی عاشق و معشوق، فتح‌نامۀ قندهای، گلزار عباسی، ساقی‌نامه، و دیوان میرزا محمد طاهر وحید.

دیوان اشعار او که در این کتاب تصحیح آن آمده، شامل اشعار زیر است:

1. قصاید: تعداد ابیات قصاید در فهرست‌ها با اختلاف ثبت شده است. آغاز:

خداوندا دلی ده پر ز گوهر چون دل دریا                                  که نتواند در او افکند کشتی خواهش دنیا

2. غزلیات: دربردارندۀ 30000 بیت. آغاز:

کرامت کن عیاری یا رب این ناقص‌عیاران را                           بده دستی که گیرم دامن پرهیزکاران را

3. مقطعات. در نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، حدود 800 بیت ثبت شده است. آغاز:

ما و دل بنشسته شب‌ها پیش هم آورده سر                              تا سحر با یکدیگر بودیم سرگرم عتاب

4. رباعیات: چون در هر سه نسخۀ کتابخانۀ مجلس، رباعیات به صورت ناقص آمده، شمار آنها معین نیست.

چارچوب قصاید وحید قزوینی، همچون قصاید دورۀ متقدمان، شامل تغزل، تخلص، مدح و تأبید (شریطه) است. با تأمل در شعر وی این حقیقت آشکار می‌شود که وی کاملا نسبت به سبک عراقی وفادار بوده و بهترین قصاید او با مایه‌های عراقی و البته چاشنی هندی سروده شده، با این تفاوت که مضامین تازه و معانی بکر، اقسام مجازها و پیچیدگی و ابهام لفظ در آن دیده می‌شود و از این حیث تنها می‌تواند با اشعار خاقانی شباهت و قرابت داشته باشد. قصاید وی شامل 41 قصیده (20 قصیده در ستایش خداوند، امام رضا (ع)، حضرت علی و سایر ائمه (ع) و 21 قصیده در مدح پادشاهان صفویه) است. قصاید او اغلب در مدح شاه عباس دوم و چند قصیده در مدح شاه سلیمان و قصیده‌ای هم در مدح ساروتقی وزیر شاه عباس دارد.

یکی از ویژگی‌های مهم قصاید وحید، موضوع تغزلات اوست، به ویژه توصیف طبیعت، مثل بهار و زیبایی آنها. شاید بتوان به نوعی وحید را شاعر طبیعت دانست. از آنجا که وصف در قصاید وحید، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، بنابراین عناصر طبیعی همچون گل‌ها، رنگ‌ها و سنگ‌ها در قصاید وی بسامد بالایی دارند.

این کتاب دربردارندۀ بیش از سی‌هزار بیت غزل، رباعیات و مقطعات میرزا محمد طاهر قزوینی است و در تصحیح آن از نسخه‌های زیر استفاده شده است:

1. نسخۀ اساس م 1: این نسخه که به شمارۀ 1161 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. مصحح با شواهدی حدس زده رضی بن شفیعای خراسانی این نسخه را برای خود شاعر کتابت کرده باشد.

2. نسخۀ م 2: این نسخه به شمارۀ 1162 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با نام «مثنوی میرزا طاهر وحید» نگهداری می‌شود و به خط نستعلیق و ظاهراً کتابت آن اوایل 12 ق است.

3. نسخۀ س: این نسخه به شمارۀ 162 در کتابخانۀ سپهسالار (مدرسۀ عالی شهید مطهری) با نام «دیوان وحید قزوینی» نگهداری می‌شود.

در مقدمۀ مصحح این کتاب افزون بر زندگی‌نامۀ وحید قزوینی، به خاندان وحید قزوینی، آثار وحید، آثار منثور، آثار منظوم، سبک شعری وحید و نسخه‌های مورد استفاده و شیوۀ تصحیح و نشانه‌ها اشاره شده است.