معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بیست سال پیش از آنکه نوح بر تخت سلطنت تکیه رند، شاهنامۀ ابومنصوری به همت ابومنصور عبدالرزاق به نثر فارسی فراهم آمده بود و اینک امیر فرهنگ‌دوست سامانی بر عهدۀ خود می‌دید که این یادگار پرشکوه نیاکان خویش را به دست و زبان شاعری توانا بسپرد تا آن را به قالب دلنشین نظم درآورد. کسی که سرانجام به این کار گمارده شد شاعر جوانی بود به نام دقیقی.

آگاهی دربارۀ دقیقی که با وجود جوانی از شاعران بزرگ دربار سامانی محسوب می‌شده، ناچیز است. نام او به احتمال قوی محمد و کنیه‌اش ابومنصور و نام پدرش محمد یا احمد بوده است. به گفتۀ عوفی او را به سبب دقت معانی و رقت الفاظی که در شعرش دیده می‌شد، دقیقی می‌خواندند؛ اما به نظر می‌رسد این حسن تعبیر را دیگران بعدها دربارۀ نام او پیش کشیده‌اند. تاریخ ولادت او نیز معلوم نیست؛ اما چون او در جوانی و بین سال‌های 365 و 370 قمری به قتل رسیده، می‌توان حدس زد که در حدود سال 320 یا چند سال پس از آن به دنیا آمده است. زادگاه او را هم گروهی طوس و عده‌ای دیگر بلخ و سمرقند دانسته‌اند.

دقیقی نخستین شاعری نبود که به سرایش شاهنامه همت گمارد. پیش از او شاعر دیگری به نام مسعودی مروزی نیز چنین کار مهمی را بر عهده گرفته بود. دقیقی در فاصلۀ سال‌های 366 تا 369 قمری در سرایش شاهنامه دست داشته است؛ زیرا در سال 370 که آغاز کار فردوسی است، دقیقی دیگر زنده نبود. افزون بر پادشاهان سامانی، دقیقی با امرای چغانیان هم معاصر بوده و سه تن از آنها را مدح گفته است. همین نشان‌دهندۀ این امر است که او به دربارهای بزرگ خراسان راه داشته و میان بلخ و توس و بخارا در رفت‌و‌آمد بوده است.

دقیقی پیش از آنکه کشته شود، کار سرایش شاهنامه را آغاز کرده و به گزارش فردوسی کمی بیش از هزار بیت آن را هم سروده بود. این هزار بیت که اکنون به «گشتاسپ نامه» معروف است را فردوسی در شاهنامۀ خود گنجانده تا هم فضل تقدم دقیقی را رعایت کرده باشد و هم نشان دهد اشعار خود او بسیار سخته‌تر و استوارتر از سروده‌های دقیقی است.

با دقت در اشعار دقیقی، ویژگی‌هایی در آن دیده می‌شود که در بخش‌های دیگر شاهنامه کمتر دیده می‌شود. بسیاری از فعل‌های اشعار او در صیغۀ سوم شخص غایب به ضمیر فاعلی «ش» ختم می‌شوند؛ مثل گفتش به جای گفت و رفتش به جای رفت. «گفت» یا «گفتا» غالباً در میانۀ نقل قول آمده و میان اجزای آن فاصله انداخته است؛ مثلا «بدین سان کند ـ گفت ـ هنگام بد». همین امر سبب شده نقل قول‌ها قدری از هم‌گسیخته و نااستوار به نظر برسند. بعضی از واژه‌ها و تعبیرات را بیش از حد تکرار کرده است؛ از قبیل نبرده، نبرده سوار، هژیر، نبیل. برخی تعبیرات و ترکیبات هم ویژۀ خود اویند و در سایر بخش‌های شاهنامه دیده نمی‌شوند؛ او واژۀ «روا» را بر خلاف معمول به معنی رفتنی و مردنی به کار می‌برد: «شد آن خسرو شاهزاده روا». ترکیب‌های عجیبی چون «نبردی‌قبا» و «بدآهو» را به کار می‌گیرد و همه جا به جای «گریز» شکل کهنه‌تر این واژه یعنی «گریغ» را می‌آورد. بسیاری از کلمات را به ضرورت وزن کوتاه می‌کند که واژه‌هایی چون بد (بود)، بشندی (بشنیدی)، گرید (گیرید) و ... فراوان در اشعار او دیده می‌شوند.

مرگ بی‌مقدمه و تصادفی پهلوانان شاهنامه هم نشانۀ ضعف دقیقی در صحنه‌پردازی حماسی است. پهلوانان و شاهزادگان بزرگ شتابان قدم به عرصه می‌گذارند و کرّ و فرّ مختصری می‌کنند و ناگهان با تیر یا ضربه‌ای تصادفی از پای درمی‌آیند؛ چنان‌که اردشیر و اورمزد و شیدسپ یکی پس از دیگری به میدان درمی‌آیند و به زخم تیر یا شمشیری که معلوم نیست به دست که و از کجا فرود می‌آید، کشته می‌شوند.

مأخذ گشتاسپ‌نامۀ دقیقی را عموماً کتاب پهلوی ایاتکار زریران یا یادگار زریران دانسته‌اند که ظاهراً وی با وفاداری زیاد به منبع اصلی خود و پیروی دقیق از آن، توصیف صحنه‌های جنگ و گزارش مرگ پهلوانان را بر خلاف فردوسی به ایجاز و اختصار برگزار کرده است. اهمیت گشتاسپ‌نامه با همۀ ایجاز و شتابی که در نحوۀ روایت آن دیده می‌شود، در این است که ما را از جهان مبهم و بی‌زمان اساطیر باستانی به سرعت گذر می‌دهد و به عصر تاریخی ساسانیان می‌رساند.

اشعار دقیقی به غیر از گشتاسپ‌نامه، اندک و اما دارای موضوعاتی متنوع است. همین مقدار اندک که مجموع آن از 350 بیت فراتر نمی‌رود، به‌خوبی نشان‌دهندۀ این است که دقیقی در انواع شعر از قصاید مدحی گرفته تا غزل و قطعه و مثنوی شاعری توانا و زبردست بوده است. در غزل‌‌ها و تغزل‌های او همان لذت‌جویی‌ها و خوش‌باشی‌های معمول میان شاعران عهد سامانی و غزوی دیده می‌شود که با زبانی ساده و دور از تکلف بیان شده است. تأثیر شاعران بزرگ پیشین، به ویژه رودکی و شهید بلخی نیز که به لحاظ زمانی، فقط اندکی بر دقیقی تقدم دارند، در اشعار او آشکار است. دقیقی اساساً از سلالۀ شاعران درباری است و شعر او بیشتر از همان ویژگی‌های تغزل‌گونه‌ای برخوردار است که برآمده از زندگی پرتجمل‌بار دربار و آمیخته به همان شادی‌ها و لذایذی است که لازمۀ چنین زندگی‌ای بود. قصاید و قطعه‌ها و غزل‌های اندکی به‌جامانده از او در نوع خود کم‌نظیرند و برخی از آنها را باید جزء شاهکارهای مسلّم شعر فارسی دانست. در این کتاب نخست بخضی از قصاید و غزلیات و سایر اشعار دقیقی همراه با شرح و توضیح آورده شده و سپس مهم‌ترین بخش‌های گشتاسپ‌نامۀ او بنا بر روایت فردوسی در شاهنامه با حذف بعضی ابیات که نبود آنها به استواری مطلب آسیبی نمی‌رساند،برگزیده و بازگو شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

قصیده

غزل‌ها

قطعه‌ها

مثنوی

رباعی

گشتاسپ‌نامه (به نقل از شاهنامه)