معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عباس ناسخ (شاعر دورۀ صفوی) در این حماسه افزون بر نعت پیامبر (ص) و منقبت امام علی (ع)، واقعه‌های جنگ‌های جمل، صفین و نهروان را با استناد به منابع تاریخ اسلام به نظم درآورده و منظره‌هایی از عقاید، رشادت‌ها و شهادت‌های شیعیان را به تصویر کشیده است. محور روایت‌های دلیل الجنان مظلومیت، عدالت، رشادت و شهادت مولای متقیان است و ناظم به هر بهانه‌ای که می‌یابد به منقبت ایشان می‌پردازد و در واقع باید گفت دلیل الجنان، منقبت‌نامۀ علوی است.

کتاب دلیل الجنان دایرة المعارفی از عقاید و جان‌فشانی‌های تشیع است، برگ‌هایی نادر از گوشه‌های تاریک خاورمیانه و بیشتر ایران در آغاز شکل‌گیری حکومت و دولت اسلامی است. سی سالی که بعد از پیامبر با خلفای سه‌گانه و پنج سال حکومت امام علی (ع) کامل می‌شود. کتاب با کشته شدن خلیفه سوم و هجوم مردم به خانه علی (ع) برای بیعت با ایشان آغاز می‌شود. شاعر کوشیده با تکیه بر سخنان رسول الله و عوامل گذشته، حکومت امام علی(ع) را تجزیه و تحلیل و در ادامه آن، در آینده ماجراهایی چون ماجراهای امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را به دنبال دارد، با اشاره به زمینه‌ها و ریشه‌‌ها و آغازگاه‌ها نشان بدهد.

کتاب طبق سنت کتاب‌نویسی فارسی، با توحید و نعت خداوند آغاز می‌شود، آنگاه شاعر با گریزی به خطاهایی که از انسان سر می‌زند، از خدا و پیامبر و علی (ع) توسل می‌جوید.

اولین ویژگی که در سرتاسر پیداشت، حضور شاهنامه در سراسر آن است؛ به نظر می‌رسد شاعر علاقۀ خاصی به شاهنامه داشته و آن را بارها خوانده بوده و از جان و دل آغشته به سخن حکیم طوس، بی‌شک نام و یاد و عطر شاهنامه در سراسر اثر پیچیده است.

یکی دیگر از توانایی‌های شاعر، استعداد او در روایت‌پردازی و قصه‌سازی است. شامۀ تیز هنرمندانه‌اش، به خوبی او را در انتخاب و پردازش موقعیت‌های حساس قصه یاری می‌کند. برای مثال هنگامی که تردیدهای عمروعاص را بیان می‌کند، او را در دوراهی راه شام یا راه عراق قرار می‌دهد که اگر راه شام را برگزیند، به معاویه خواهد رسید و اگر راه عراق را برگزیند، به علی؛ اما سرانجام تمنای امارت و نعمت‌های بی‌حساب و کتاب دنیایی فراهم در شام، جاذبۀ شام را در دل او زیاد می‌کند. بدین‌گونه شاعر موفق می‌شود با خلق یک صحنۀ نمایشی، عمروعاص را همچون شخصیتی داستانی یا یک بازیگر نمایشی، در انتخاب راه خود آزاد بگذارد و به تصویر بکشد.

یکی دیگر از ویژگی‌های روایی این کتاب، استمداد شاعر از شخصیت یا نیرویی پنهان است. این عقیده که شاعران سخنگویی ناپیدا دارند که شعر را به آنها الهام می‌کند و بر زبانشان جاری می‌سازد، سخنی است آشکار که ردپای آن از ایلیاد تا شاهنامه و حتی تغزل و اشعار عاشقانه نمایان است؛ اما چیزی که در این کتاب آن را به ویژگی بدل می‌کند، حضور پررنگ این نیروی حامی است که معمولا با عنوان ساقی از آن یاد شده است و بدون استثنا با هر فرازی، شاعر در یکی دو بیت با مکالمه‌ای سرشار از نیاز با او به ناز و نیاز پرداخته است. بعد از توحیدیۀ آغاز بلافاصله این مکالمه و مددجویی و راز و نیاز آغاز می‌شود:

بده ساقی آن آب آتش‌مزاج                         که ز امراض جهلم نماید علاج

از آن می دل ناسخ ار وا شود                       زبانش به توحید گویا شود

توصیف مکرّر صبح و عصر، روز و شب، طلوع و غروب، در سرتاسر این حماسه‌نامه حجیم به چشم می‌خورد که خصوصیت دیگر این اثر است.

شاعر در عصر صفوی زندگی می‌کند و نقطه التقای اوج زبان عراقی و آغاز زبان هندی شعر فاری در این دوره است؛ بنابراین زبان شاعر زبان نرم و پرداخته و صیقل‌خوردۀ سبک عراقی است. از دیگر ویژگی‌های زبانی شاعر، عربی‌دانی اوست.

همچنین در اثر خود به کرات به مراجع و کتاب‌ها استناد می‌کند؛ مانند:

به تاریخ طبری روایت کند                           ز ابن عمر این حکایت کند

از شاعر این کتاب برای اولین بار در تذکره نصرآبادی سخن رفته است. ظاهرا بعد از مرگ او شاعری به نام محمد و مشهور به عیسی شربت‌دار که در زمان شاه سلطان حسین صفوی می‌زیسته است، از طرف شاه یا فردی به نام محمدابراهیم آقایوزباشی یا هر دو مأمور می‌شود این کتاب را بازنگری و ویرایش کند. چند صفحه‌ای که شربت‌دار در ابتدای کتاب نوشته، نشان‌دهندۀ این است که او شاعری قوی و پخته و سخن‌دان و نکته‌پرداز بوده است. او می‌گیود مولانا عباس ترک که از قبایل قاجار است، از آن رو به «ناسخ» مشهور شده که به دلیل علم و فهم و استادی‌اش، نسخ‌کنندۀ اباطیل بوده است. او در فقه، تفسیر، طب، نجوم، علوم معقول و منقول زمان خود استاده بوده و با این حال مردی بوده ساده‌پوش که در عین فقر و قناعت روزگار می‌گذرانده است.

دو نسخه از این اثر وجود دارد:

1. نسخه خطی کتابخانه مجلس به شماره 15884؛ 2. نسخه خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی به شماره ۱۰۰۵۸.

در این گزیده، محقق با حذف روایات سخیف و توصیفات تکراری مطالعۀ این حماسۀ بلند را آسان‌تر کرده است.