معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دارای سه بخش است. بخش یکم به خاطرات نویسنده از جمال‌زاده اختصاص دارد و نویسنده هر چه از او دیده و شنیده و دریافته را نوشته است؛ بی‌هیچ ممیزی و ستایش و نکوهش بیجایی. بخش دوم دربردارندۀ برداشت‌های مؤلف از روزنامه‌نگاری جمال‌زاده است و بخش سوم نیز به شماری از سندهایی اختصاص یافته که جمال‌زاده خود به مؤلف سپرده است.

نویسنده در بخش اول به مطالبی از آشنایی خود با جمال‌زاده تا فوت او را به نگارش درآورده است. در این بخش دربارۀ ارتباط جمال‌زاده و آل آحمد می‌نویسد: «در جمال‌زاده و آل‌احمد شباهت‌هایی دیده می‌شود. جز آنکه هر دو سید داستان‌نویس تربیت اولیۀ مذهبی داشتند، دو خیابان بزرگ پایتخت ایران به نام آنهاست و امثال دهخدا بی‌نصیب، جمال‌زاده و آل‌احمد وجه مشترک دیگری هم دارا بودند و آن اینکه به داستان‌نویسی بسنده نمی‌کردند و خیلی به دلالت خلق خدا و ارائۀ طریق اجتماعی و اقتصادی و فنی و صنعتی و اخلاقی و غیره علاقه نشان می‌دادند و در مورد فلسفه و الهیات و فقه و جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و روان‌شناسی و تاریخ و جغرافیا و علوم کشاورزی و غیره هم نظرهای متین ابراز می‌داشتند! با این حال، یک بار جمال‌زاده برداشت داستان "مدیر مدرسه" آل‌احمد را در مجلۀ "راهنمای کتاب" به نقد کشید. یعنی همان چیزی که در زبان فارسی خودمانی، هم‌معنا و مترادف با "انگولک" است! خدا می‌داند کسی که تا می‌توانست تقریظ و معرفی مثبت دربارۀ کتاب‌ها می‌نوشت، چرا در این مورد تغییر رویه داد؟ شبیهش را نه پیش از آن از جمال‌زاده سراغ داریم و نه بعد از آن».

بخش دوم این کتاب به روزنامه‌نگاری جمال‌زاده اختصاص دارد. جمال‌زاده حرفۀ روزنامه‌نگاری را آن‌گونه که در نوجوانی و جوانی‌اش دیده بود، می‌شناخت. فعالیت‌های روزنامه‌نگاری او در 36 سالگی‌اش خاتمه پیدا کرد که به جرئت می‌توان گفت فعالیت‌هایش در این دوره پربار و ماندنی بود. انبوه مقالات و یادداشت‌های وی در روزنامه‌ها و مجله‌های چاپ داخل و خارج از کشور حدود دویست عنوان برآورد شده است. نویسنده در این بخش از اولین مقالات جمال‌زاده و همچنین نقش وی در روزنامه کاوه و محتوای مقاله‌هایش در این روزنامه سخن رانده است. دیگر نشریه‌ای که جمال‌زاده با آن همکاری داشت و در این کتاب نام برده شده، نامۀ فرنگستان است که در سال 1303 منتشر می‌شده است. جمال‌زاده در این نشریه نقش برجسته‌ای داشت ولی شاید به دلیل برخی ملاحظه‌ها و عادت به تقیه کمتر از آن نقش سخن می‌گفت. «علم و هنر» نشریۀ دیگری بود که جمال‌زاده با همکاری ابوالقاسم وثوق آن را منتشر کردند. این مجله اولین و آخرین نشریه‌ای است که در آن نام جمال‌زاده به عنوان یکی از مسئولان دیده می‌شود. خود او در این‌باره نوشته است: «کم‌کم اسبابی فراهم آمد و مجله‌ای به اسم علم و هنر تأسیس گردید که اداره‌اش با من بود و سردبیر آن نیز خودم بودم و مقدار زیادی از مقالات آن به قلم من است». از 85 مطلب فارسی شش مجلد (7 شماره) این نشریه، 43 مطلب (مقاله، داستان، ترجمه) به جمال‌زاده تعلق دارد که برخی از آنها را به نام خود و برخی را به صورت «ج.ز» امضا کرده است. در این بخش نخستین مقالۀ جمال‌زاده با عنوان «تاریخ ایران فردا» که در شمارۀ 29 سال 1333 در روزنامۀ خاور چاپ شد، آورده شده است.

در بخش سوم 15 نامه از افراد مختلف که به جمال‌زاده نوشته شده آورده شده است؛ از قبیل نامۀ امیری فیروزکوهی، قمر دولت‌آبادی، سیدحسن تقی زاده، هوشنگ مرادی کرمانی، زین‌العابدین مؤتمن، ولادیمیر مینورسکی، مجتبی مینوی، پرویز ناتل خانلری و ... به جمال‌زاده.

در نامۀ فریدون تنکابنی به جمال‌زاده ـ به تاریخ سال 1347 ـ اینگونه آمده است: «غرض از مزاحمت این بود که تصمیم گرفتم نسخه‌ای از این کتاب آخرم را خدمت‌تان بفرستم و در این نامه حقایقی دربارۀ وضع کتاب و نویسندگان و آزادی بیان در ایران به عرض‌تان برسانم. اگر جسارت نباشد و بدتان نیاید باید عرض کنم شما فعلاً دارید وظیفه‌ای را انجام می‌دهید که روزگاری مرحوم سعید نفیسی انجام می‌داد. یعنی او برای همۀ کتاب‌ها مقدمه می‌نوشت و شما دربارۀ همۀ کتاب‌ها مقاله و معرفی می‌نویسید و حتی «تهران مصور» را هم از مقالات‌تان بی‌نصیب نمی‌گذارید. اگر من کتابم را برای شما می‌فرستم قصد بهره‌برداری یا سوءاستفاده از این موضوع را ندارم. غرضم این است که ماجرای چاپ و انتشار این کتاب را برایتان بازگو کنم و استدعا کنم مقاله‌ای دربارۀ سانسور کتاب در ایران بنویسید ...... آقای جمال‌زادۀ عزیز! شما به عنوان نویسندۀ سابقه‌دار و پیش‌کشوتی که در آغاز کار خود با همین تعصبات و تضییقات و فشارها روبرو بوده‌اید، وظیفه دارید که اکنون، و مخصوصاً اکنون، با سانسور و اختناق مبارزه کنید و آزادی بیان و قلم را بطلبید. شما امکان بیشتری دارید که چه در داخل کشور و چه در خارج آن، این حقایق را منعکس کنید و اگر فضولی و تعیین تکلیف نباشد، بسیار مناسب و بجاست که شما هم به کانون نویسندگان ایران بپیوندید».

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ این مجموعه

بخش یکم: خاطره‌ها و برداشت‌ها

1. دیدار و همنشینی

2. سیری در زندگانی جمال‌زاده

3. ایران جمال‌زاده

4. جمال‌زاده، زبان و ادب

بخش دوم: جمال‌زادۀ روزنامه‌نگار

1. نخستین مقاله‌ها

2. روزنامۀ کاوه

3. نامۀ فرنگستان

4. علم و هنر

پایان سخن

جمال‌زاده مبتکر طرح مسئلۀ شطرنج در مطبوعات فارسی

1. کوشش سادات

2. پیشتازی جمال‌زاده

3. روزنامۀ کاوه

4. مجلۀ علم و هنر

نخستین مقالۀ جمال‌زاده: تاریخ ایران فردا

بخش سوم: از میان نامه‌ها