معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عرفان، معرفت حق‌تعالی، همچنان‌که از کلمه برمی‌آید، لفظی عربی است. فارسی‌زبانان واژۀ شناخت را نظیر آن گرفته‌اند. با انی حال شناخت خداوند نه امروزی و نه دیروزی است و نه به جغرافیا و سرزمین خاصی منحصر است. شناخت با مردمی‌گری پیوند خورده است و با عهد الست آغاز می‌شود: آیا من پروردگارتان نیستم؟

اسلام هم راه تازه‌ای برای رسیدن به معرفت پیش نهاد و هم رنگ خود را به روش و رفتار روندگان راه داد. در نتیجۀ کلمۀ عرفان، بیانگر ویژگی‌های آن راه شد. قرآن مرجع و منبع آن، سیرۀ پیامبرش سرمشق آن و وارث دانش او حلقۀ اول اتصال آن تلقی می‌شود. سه اصلی که باید در پرداختن به عرفان مدنظر داشت.

مؤلف در تمهید مقدمه این کتاب دانسته‌های عمومی را در پرتو نیازهای تازه‌ای که سبب نوشتن این کتاب بوده، در قالب نوعی دریافت نسبتاً جامع‌تر و تازه‌تر ارائه داده است. هم‌زمان آوردن شواهد و مثال‌ها و تضمین آنها با کتاب‌شناسی، آسانی دریافت را برای خواننده فراهم می‌کند. در این تمهید در مباحثی چون عرفان واقعی، عرفان و اسلام، ترک دوستی دنیا، خودشناسی و خداشناسی، آغاز مقوله‌سازی و ... بحث شده است.

بخش اول در تعریف، کوششی است برای بازشناختن قصه‌های عرفانی و یافتن تمایزات میان قصه‌های عرفانی و غیرعرفانی یا عرفانی‌نما. فروشکستن برخی بدفهمی‌ها و فرانمودن نمونه‌های راستین و مصداق‌های بارز هدف این بخش است. حقیقت این است که قصه‌های عرفانی در نمونه‌های راستین، کل یک‌پارچه‌ای را عرضه می‌کند که عناصر انتزاع‌نشدنی است؛ عملاً ساختار قصه جدا از ماهیت مضمونی آن نیست. قصۀ عرفانی از آنجا که دربارۀ وحدانیت است، در ذات ساختاری خود نیز وحدانی است. مصداق‌های ارائه شده در این بخش به ویژه قصه‌های ده‌گانه‌ای که به روایت حضرت رسول (ص) آمده است، ما را نسبت به دریافت وحدانی این قصه‌ها مططئن می‌کند.

در واقع می‌توان با یقین قلبی اینگونه نتیجه گرفت که روایت‌های بازمانده که بعدها حکایت‌های عرفانی شناخته شده‌اند، ابداع حضرت محمد (ص) است و بنیان نهاده شده توسط ایشان، از شرف وجود ایشان و البته هرچه صادر می‌شد، رنگ وحدانی داشت. روایت‌های راستین منتسب به ایشان از این گوهره برخوردارند؛ آنها کل یک‌پارچه‌ای را به دست می‌دهند که هم دربارۀ معرفت‌اند و هم برآمده از معرفت‌اند و هم خود معرفت‌اند. این روایت‌های پیراسته از منظر قصه‌شناسی نمونه‌های طراز اول محسوب می‌شوند و از جهتی می‌توان آنها را آسمانی برداشت کرد؛ که توسط جبرئیل برای فرح خاطر پیامبر روایت شده‌اند. این گونه را که تا آن زمان در فرهنگ روایی سابقه نداشت، مؤمنان راه‌رفته به ویژه ایرانیان بازشناختند و مصداق‌های آن را سرمشق روایت‌های خود قرار دادند. عارفانی که پی‌سپار سیرۀ پیامبرشان بودند، ارزش آن را دریافتند و این شیوۀ بدیع را برای بیان آنچه بیان‌نشدنی بود مؤثر یافتند.

در بخش دوم «در تبیین» به دو مسئلۀ جدانشدنی ساختار و مضمون در قصه‌های عرفانی پرداخته شده است. نظر مؤلفان قدما در این‌باره بازشکافته شده و به گرایش‌های تازه شکل‌گرفته در جامعه بع لحاظ تأثر از فرهنگ نقد ادبی مغرب‌زمین، پرداخته شده است. سنجه‌ها و معیارها یا شیوۀ برداشتی که برای ارزیابی قصه‌های عرفانی پیشنهاد شده، ناشی از این فکر است پدیده‌های فرهنگ ایرانی را باید در پرتو نگرش بومی دید. این بخش در سه بهره تدوین شده است. بهرۀ اول به تحلیل قصه‌های عرفانی اختصاص دارد. بهرۀ دوم مظنه‌هایی از میراث مکتوب را ارائه می‌دهد، به این قصد که افق شناخت خواننده را وسعت دهد. در این بهره داستان‌های رمزی، جنبه‌های کمتر شناخته‌شدۀ قصۀ عرفانی، همچون فکاهه و افسانه‌های جن و پری و ... بحث و بررسی شده است. بهرۀ سوم به کمینه‌های عرفانی اعم از روایی و زبانزدی و حکمی می‌پردازد.

بخش سوم به مسئلۀ مقوله‌بندی و تقسیمات قدمایی و زمینۀ چنین تقسیماتی اختصاص دارد. حرف سر این است که قصه‌های عرفانی با وجود کوچکی ساختمان پیکره‌شان، داعیۀ بزرگ دارند؛ آنها نمون و نمودی از کل بی‌کرانه‌ای هستند که به عنوان هستی می‌شناسیم. در نتیجه پیچیدگی بداهت‌آمیز هستی و ساخت‌مندی آن را دارند. به این منظور چهار اثر کهن و کلیدی ـ شرح تعرف، رسالۀ قشیریه، کشف المحجوب و مرصادالعباد ـ از جنبه‌های طرح و تنظیم مطالب و تقسیم مقولات و باب‌بندی بررسی شده است.

گفتنی است در این کتاب توجه مؤلف به آثار منثور میراث ادبی معطوف بوده و همۀ منابع کار او از میان این آثار انتخاب شده‌اند.  

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

تمهید مقدمه: سرچشمه‌ها و دشواری‌ها

1. در تعریف: شالوده‌پردازی نظری و مصداق‌ها

2. در تبیین: ساختار به منزلۀ مضمون

بهرۀ اول: کوشش برای تحلیل قصه‌های عرفانی

بهرۀ دوم: مظنه‌هایی از میراث مکتوب

بهرۀ سوم: کمینه‌های افزون‌فروش

3. طبقه‌بندی: آینه برابر آینه

گزیدۀ کتاب‌شناسی