معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب بعد از حدود 40 سال مجددا به چاپ رسیده و هدف اصلی از تألیف آن تجزیه و تحلیل و معرفی چند فقره از آثار مهم علمی و ادبی حکیم عمر خیام است.

غرض از تألیف این کتاب آنگونه که مؤلف در مقدمه آورده، نوشتن تاریخ و ترجمۀ احوال نیست، بلکه منظور اصلی بحث تحقیقی فنی است در تجزیه و تحلیل آثار علمی و ادبی حکیم خیام یعنی عالم دانشمند نامدار حکیم ابوحفص یا ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری معروف به حکیم خیام یکی از فلاسفه و ریاضی‌دانان بزرگ ایران که مابین علما و دانشمندان قدیم ایرانی اسلامی از جنبۀ ریاضی‌دانی تالی ابوالعباس نیریزی و ابوالوفاء بوزجانی و از جهت حکمت و فلسفه در ردیف ابوالعباس لوکری و بهمنیار آذربایجانی شمرده می‌شده است و مابین فلاسفه و ریاضی‌دانان جدید اروپا هم می‌توان او را در شمار دکارت و پاسکال محسوب داشت.

حکیم خیام از جهت هنر شعر و شاعری شاید خیلی بیشتر از آنچه بوده به حق خود رسیده است؛ وی اصلا شاعرپیشه نبود و شاید خود او هم زیربار نمی‌رفت که فقط به شعر و شاعری معروف شود؛ ولی سیر تاریخ او را به هنر شاعری و به ویژه در فن رباعی‌گویی شهرت و مرغوبیت داد که تاکنون هیچ شاعر و نویسنده‌ای به آن مقام و منزلت نرسیده است. در مقابل هم از این‌رو مظلوم واقع شده که اولا مقامات علمی او به کلی تحت‌الشعاع جنبۀ هنری او قرار گرفته و حق شخصیت علمی او به شایستگی گزارده نشده است. و ثانیا از جهت اخلاق و عقاید مذهبی او شخصی غیر از آنچه در واقع بود، معرفی شده است و منشأ این امر نیز همان رباعی‌های عجیب و غریب است که بدو بسته‌اند.

این کتاب تجزیه و تحلیل آثار علمی و ادبی حکیم عمرخیام است که بر ده گفتار تقسیم شده است. گفتار اول دربردارندۀ چند فصل است دربارۀ یکی از رساله‌های مهم ریاضی حکیم خیام موسوم به «شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» که در پایان نیز متن مصحح منقح خود رساله آورده شده است و گفتار آخرش مخصوص بررسی و بحث و تحقیق در رباعیات منسوب به حکیم عمر خیام است. دیگرگ فتارها نیز هرکدام مربوط به یکی از کارهای مهم علمی و ادبی حکیم خیام است که در این کتاب چند نمونه از آنها معرفی شده است.

 رسالۀ «شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» که بخش اعظم این کتاب را دربر می‌گیرد، برای تفسیر و توضیح و حل سه مشکل وضع شده از بخش مصادرات کتاب اصول هندسۀ اقلیدس که موضوع سه مقالۀ آن رساله را شکل می‌دهد: 1. مصادرۀ مقالۀ اول کتاب اقلیدس دربارۀ خطوط متوازی؛ 2. بحث در ماهیت نسبت و تناسب مقداری مربوط به مصادرات مقالت پنجم آن کتاب؛ 3. بحث در «نسبت مؤلفه» و ذکر قضیه‌ای که مربوط به همین موضوع است.

این رساله یکی از تألیفات بسیار مهم و گران‌ارز حکیم خیام است که مقام شامخ علمی و نبوغ و عظمت فکری او را در فنون ریاضی مدلل و مبرهن می‌دارد و با کمی حجم دربردارندۀ مطالب بسیار عالی ریاضی است.

در گفتار دوم رساله «شرح المشکل من الکتاب الموسیقی» معرفی شده است. ظاهراً خیام در این رساله همان‌طور که کتاب اصول هندسه و حساب اقلیدس را مورد بحث و تنقیب قرار داده و در حل مشکلات آن کوشیده، با کتاب موسیقی او نیز همین معامله را نموده و در موضوع مصادراتش کتاب «شرح المشکل من کتاب الموسیقی» را تصنیف کرده بود که در این گفتار معرفی شده است.

آخرین رساله‌ای که در این کتاب نقل شده، رسالۀ کوچکی در موسیقی منسوب به حکیم خیام است که این رساله به زبان عربی است و در اینجا متن این رساله آورده شده است.

یکی از نکات جالب در این چاپ، حاشیه‌هایی است که مرحوم همایی بعد از چاپ بر این کتاب نوشته و در این چاپ این حاشیه‌ها عیناً آورده شده است.