معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در تاریخ سیاسی، اجتماعی و ادبی ایران برای سده‌های طولانی زنان نادیده گرفته شده‌اند؛ چرایی این موضوع را باید در مناسبات اجتماعی یافت و ریشۀ این مسئله را در نظام مردسالاری و نابرابری در بهره‌برداری از امکانات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی جستجو کرد. آثار مکتوبی که به عمد تجربه‌ها و نوع فعالیت زنان را ثبت نکرده و مورد غفلت قرار داده، سبب شده تا نیمه‌ای از جامعه تصویر شود. تاریخ نوشته شده، تاریخ حقیقی و واقعی جامعه و مردم عادی نیست که بتوان به آن استناد کرد و افزون بر این تاریخی است نوشتۀ مردان دربارۀ مردان و به ندرت و گاه ضمن شرح حادثه‌ای با محوریت مرد، به نام زنی نیز اشاره شده است که به طبقۀ اجتماعی تعلق داشته که دیده شده و نشانی از وضع عمومی زنان طبقات مختلف اجتماعی نمی‌توان یافت. بدین ترتیب نقش مؤثر اما پنهان زنان در طول تاریخ ایران در محاق مانده و چهره‌ای روشن از زن ایرانی در دوره‌های مشخص تاریخی پیدا نیست.

بازنگری ادبیات فارسی به قصد شناسایی اشعار زنانی ناشناخته، فراموش شده و نادیده گرفته شده شاید این فرصت را پیش آورد که بپرسیم چرا زنان شاعر را از یاد برده‌ایم؟ چرا در تاریخ‌های ادبیات از دادن اطلاعاتی حتی در حد نام آنها خودداری شده است و پرسش‌های دیگر که نویسنده این کتاب را بر آن داشته تا تاریخ شعر زنان را به نگارش درآورد. در این کتاب کوشش شده آنجا که زنان شاعر نادیده گرفته شده‌اند و از تجربۀ شعری آنها حرفی به میان نیست، تحلیل و بررسی آغاز شود تا سیر تکوین شعر زنان در گذر تاریخ ادبیات فارسی تدوین شود و سهم هر شاعر و نقش آثار خلاقۀ آنها در این جریان مشخص گردد. پس دوره‌بندی تاریخ شعر زنان بر اساس دورۀ تاریخی انجام شده و به زمان و مکان شاعر و به زندگی او در بستر دورۀ تاریخی و جامعه‌ای که در آن زندگی‌کرده، اشاره شده تا رفتار شاعرانه زنی شاعر در پاسخ معنادارش به جهان پیرامون بیشتر درک شود.

درک شعر نیازمند شناخت فضای ادبی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است تا ویژگی‌ها و پیچیدگی‌های شعر بیشتر دریافته شود. از این‌رو ضمن اشاره به فضای فکری جامعه، به جریان‌های شعر بر اساس دوره‌بندی تاریخی، سبک خراسانی و دورۀ حماسه‌سرایی و رباعی‌سرایی اشاره شده و ضمن شناساندن زنان شاعر هر دوره و نمونۀ اشعار، ارزش شعری، میزان استقبال، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از شعر معاصران آنها در هر دوره به طور مختصر بیان شده است.

  جستجو، گردآوری و شناسایی زنان شاعر و آثار گمشده آنها از آغاز ادب فارسی و به عبارتی سدۀ سوم و چهارم هجری تا سدۀ هشتم هجری از تذکره‌ها و جنگ‌ها و سفینه‌ها و فرهنگ‌ها انجام شده که کار بسیار دشواری است. در مورد زنان شاعر که در حرکتی فرهنگی راهی غیرمعمول را برگزیده‌اند، سخنان ناروا و ابهام‌آمیز زیادی وجود دارد و اطلاعات مفید اندک است، گاهی زمان و مکان یا نام شاعر مشخص نیست. در تذکره‌ها نام زنان و مردان در پاره‌ای موارد قابل تشخیص نیست. به طور مثال 10 شاعر به اسم پرتو یا پرتوی وجود دارد که از آن میان 2  شاعر زن‌اند یا 15 شاعر به اسم پروانه شعر سروده‌اند که 3 تا از آنها زن هستند. افزون بر این تذکره‌ها و تاریخ ادبیات‌ها با رویکرد مردانه نوشته شده و نویسندگان چنین کتاب‌هایی ثبت‌کنندۀ نقش مردان در ادبیات فارسی بودند.

این کتاب در هفت بخش نوشته شده است. بخش اول پاسخ به چرایی نگارش تاریخ زنان شاعر و نخستین آثاری است که به نوعی با زن و شعر در ارتباط بوده است. بخش دوم به عنوان بستر پژوهش، بررسی شرایط سیاسی، اجتماعی است. بخش سوم نگاهی گذرا به بستر ادبی، شعر و شاعران و مراکز ادبی دوره‌های موردنظر دارد. بخش چهارم پاسخ علمی به پرسشی است که چرا ادبیات به زنانه و مردانه تفکیک شده است. در این بخش تفاوت‌های جنسی (زیست‌شناختی)، تفاوت‌های جنسیتی (اجتماعی) و چگونگی تأثیر آنها بر تجربه، نگاه، عاطفه و زبان زن و مرد و بازتاب آنها در نوشتار بررسی شده است. در بخش پنجم ویژگی‌های ادبیات زنانه توصیف و تحلیل شده است. بخش ششم به شعر و زندگینامۀ زنان شاعر و جهان زنانه آنها اختصاص دارد. شاعرانی که در این بخش و مربوط به این دورۀ تاریخی موردبحث در این کتاب می‌باشند، به ترتیب عبارتند از: رابعه (دورۀ آغازین غزل)، کنیزک مطربه، پرویز خاتون، مهستی (دورۀ شکوفایی رباعی)، دختر کاشغری، عایشه سمرقندی، دختر ستی، فاضلۀ سمرقندی، پادشاه خاتون، دختر حکیم کاو، جلال خاتون سمرقندیه، بنت البخاریه، رضیه گنجه‌ای، فردوس مطربه، دختر سجستانیه، عایشه مقریه، دختر خطیب گنجه، دختر سالار (دورۀ ترکیب‌بند ستایشی)، سیده بنت ناصر. بخش هفتم نمودارها و جدول‌ها، نگاهی کلی به زنان شاعر در ادبیات فارسی دارد.

به طور کلی دوره‌بندی تاریخی بر اساس جابجایی قدرت‌های سیاسی است که به لحاظ جامعه‌شناختی بر شعر تأثیرگذار است. محدودۀ زمانی پژوهش اواخر سدۀ سوم تا آغاز سدۀ هشتم هجری قمری و محدودۀ جغرافیایی، مرزهای فرهنگی و گسترۀ زبان فارسی است که با مرزهای سیاسی و تاریخی و کنونی ایران تفاوت دارد. محدودۀ وسیع فرهنگی ایران بزرگ از شمال به آسیای مرکزی و شمال قفقاز و تا نیمۀ سرزمین ترکیه و از جنوب و جنوب شرقی خلیج فارس و ناحیه پاکستان و بخشی از هندوستان را شامل می‌شد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: تاریخ، زن، شعر

1. درآمدی بر تاریخ ادبیات زنان

2. در فرهنگ بی‌نامی

3. نخستین زن سروده‌ها

4. رامشگران و خنیاگران

5. دوره‌های تاریخ ادبی زنان

بخش دوم: جغرافیا، تاریخ، جامعه

1. اشاره‌ای به سرزمین شعر

2. جغرافیای ایران

3. تاریخ ایران

4. ساختار اجتماعی ـ فرهنگی در فاصلۀ سدۀ اول تا پایان سدۀ هفتم هجری قمری

5. نگرشی جامعه‌شناختی به جایگاه و نقش زن

بخش سوم: شعر فارسی

1. پیشینۀ زبان و شعر فارسی

2. هستی و ساختار شعر

3. پیرامون شعر و شاعران دیروز

4. پیشروان، زمان و جغرافیای ادبی

بخش چهارم: جنس، جنسیت، زبان

1. جنس

2. جنسیت

3. زبان

بخش پنجم: ادبیات زنانه

1. ویژگی‌ها، تفاوت‌ها

2. زبان

3. ادبیات

4. زنان و انواع ادبی

بخش ششم: شاعران

بخش هفتم: جدول‌ها و نمودارها

1. زنان شاعر در نخستین گزیدۀ اشعار به ترتیب تقدم تاریخی

2. شهرت، ملاک گزینش اشعار بیشتر

3. تعداد زنان شاعر در تذکره‌ها

4. زنان شاعر در نخستین تذکره‌ها به ترتیب تقدم تاریخی

5. تعداد زنان شاعر در تذکره‌های زنان

6. تاریخ تقریبی زمان زندگی زنان شاعر

7. رسم برخی نمودارهای مربوط به جدول‌ها