معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کشور ما از دیرباز سرزمین فرهنگ شفاهی و شنیداری بوده است. ساختار حکومتی نیز به دلیل جدایی از مردم،‌ پیوسته بنا بر این داشته که بی‌خبری و فقدان آگاهی از تبلیغ کند و گسترش دهد تا مبادا مردم دریابند که آنچه بر آنان می‌گذرد،‌ سرنوشت محتوم و بر پیشانی نوشته‌شده نیست و از طاعت سر باز زنند و سالاران قدرت را از ارایکه به زیر کشند. بر همین مدار و روال، نه اخبار که احکام از سوی حاکمان توسط جارچیان بر محکومان که همان مردم باشند،‌ ابلاغ می‌شد. این احکام (و نه اخبار)‌ همیشه چیزی از مردم می‌ستاند و نه آنکه حقی یا بشارتی داده باشد. جالب آنکه اولین روزنامه خبری نیز برخلاف سایر نقاط جهان نه در مطبعه مردمی و به دست مردم که در دیوان‌خانه حکومتی و از سوی مقامات حاکمه انتشار یافت (وقایع اتفاقیه).

با توجه به چنین وضعیت و موقعیتی که بر جامعه مستولی بود،‌ شاید بهتر بتوان به اهمیت و عظمت انتشار اولین نشریات ویژه زنان پی برد. بی‌شک زنانی که جان و هستی خود را به قمار گذاشتند و خطر آگاه کردن زنان را پذیرا شدند و بار چنین رسالتی را بر دوش کشیدند، حقی بزرگ به گردن زن و مرد ایرانی دارند. جا دارد که این شیرزنان را بشناسیم،‌ نامشان و یادشان را گرامی داریم و تلاششان را ارج نهیم. این کتاب در چنین راستایی جمع‌آوری و تألیف شده و تلاشی برای معرفی نشریات ویژه زنان از نخستین آن تا امروز است.

امروز این حقیقت انکارناپذیر است که تاریخ جهان عموما و تاریخ ایران خصوصا، تاریخی مذکر است؛ تاریخی است که در آن "مردان" به‌وجودآورنده ماجراها، سازندگان تاریخ، هدایت‌کنندگان آن و حتی خود نویسندگان شرح رویدادها نیز بوده‌اند. پس شگفت‌آور نیست اگر در چنین تاریخی از زن و نقش سازنده و آفریننده او اثری نیابیم. البته وقتی با تأمل به این جریان بنگریم به روشنی متوجه این حقیقت می‌شویم که بخش عمده‌ای از قصوری که در حق زنان ما شده و اسباب عدم شناخت واقعی آنها و جایگاهشان را در اجتماع فراهم آورده است،‌ به دلیل اهمال و بی‌توجهی زنان نسبت به خودشان بوده است.

زنان روزنامه‌نگار کشور ما می‌توانستند و می‌توانند نقش بسزایی در روشنگری تاریخ زنان ایرانی داشته باشند و اگر تاکنون نقش و جایگاه زنان ایرانی آنچنان که باید در جامعه تبیین نشده است، تا حد زیادی مسئولیت آن بر عهدۀ زنان روزنامه‌نگار ماست. زنان روزنامه‌نگار در ایران، هرچند تعدادشان اندک و ورودشان به عرصه اجتماعی بسیار دیر بوده است،‌ اما می‌توانند به سرعت این خلأ را پر کرده و با تلاش مجدانۀ خود زمینه را برای ایفای بهتر نقش اجتماعی خویش فراهم آورند.

در بخش اول این کتاب به این موضوعات پرداخته شده است: زن در ایران باستان، زن و مشروطیت، زن و تاریخ معاصر، زن و انقلاب اسلامی و تأثیر انقلاب مشروطیت در بیداری زنان.

در بخش دوم بحث روزنامه‌نگاری و زنان در ایران بررسی شده است. و در بخش سوم در ده دوره از اولین جریده تا سال 1380 نشریات تخصصی زنان در تاریخ ایران معرفی شده‌اند. این ده دوره به ترتیب عبارتند از: از ابتدای چاپ اولین نشریه کشور تا آغاز مشروطیت؛ از اعلام مشروطیت تا کودتای 1299؛ از کودتای 1299 و آغاز حکومت رضاشاه تا پایان حکومت او در 1320؛ از سال 1320 شروع حکومت محمدرضا پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332؛ از کودتای 1332 تا قیام 15 خرداد 1342؛ از سال 1342 تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357؛ از شروع جمهوری اسلامی در 1358 تا شروع جنگ ایران و عراق در سال 1360؛ از شروع جنگ در سال 1360 تا خاتمه جنگ؛ از پایان جنگ تا سال 1376 آغاز دورۀ اصلاحات؛ از سال 1376 شروع دورۀ اصلاحات تا سال 1380.

در دورۀ اول اثری از نشریات زنان دیده نمی‌شود؛ اما می‌توان گفت کلیه فعالیت‌های مذکور زنان در آستانۀ مشروطیت اعم از آموزشی، سیاسی و همچنین تحولات ایجادشده در ایران، زمینه‌ساز انتشار اولین نشریات زنان در دورۀ مشروطیت شد.

دورۀ دوم با خلق و ابداع نشریۀ زنانه همراه است؛ در این دورۀ ده‌ساله سه نشریه تخصصی زنان با عناوین دانش، شکوفه و زبان زنان منتشر شدند که همگی مقارن با عصر احمدی بودند و متأثر از جو زمان. نخستین نشریه‌ای که برای دفاع از حقوق زن ایرانی و نشان‌دادن ارزش او در اجتماع صدر مشروطه در این دوره منتشر شد، نشریه دانش بود.

در دورۀ سوم که تقریباً بیست سال طول کشید، 13 نشریه با این عناوین منتشر می‌شدند: نامه بانوان، عالم نسوان، زنان ایران، جهان زنان، مجله زبان زنان، جمعیت نسوان وطنخواه ایران، نسوان شرق، رهنمای بانوان، پیک سعادت نسوان، گل رعنا و زیبا، نورافشان، دختران ایران، نامه بانوان ایران و راهنمای زندگی. بین این نشریات، نشریه عالم نسوان با 13 سال انتشار بیشترین عمر را داشته است.

 در پایان دورۀ چهارم یعنی از حدود سال‌های 1329 تا کودتای 28 مرداد 1332 همگام با نهضت ملی نفت و آزادی بی‌حد و حصر مطبوعات بر تعداد جراید افزوده می‌شود. به طور کلی در این دوره سی نشریه به نشریات کشور اضافه شدند که تنها 13 نشریه آن متعلق به دوران نهضت ملی نفت است؛ از قبیل رستاخیز ایران، بانو، عالم زنان، هفده دی، حقوق زنان، زنان امروز، زنان آسیا، سوکیاس و ... .

در دورۀ پنجم نشریات تخصصی زنان محدود به هفت نشریه می‌شد که یا کاملاً دولتی یا خنثی بودند، این نشریات عبارتند از: زنان و جهان، بی‌بی، بانوی ایران، اطلاعات بانوان، خراسان بانوان.

ویژگی‌های کلی مطبوعات در طول دورۀ ششم، خاموش ماندن مطبوعات، صرفاً دولتی بودن و چاپلوسی برای رژیم، تشدید همه‌جانبۀ سانسور، افزایش مطالب و تبلیغات مبتذل و مستهجن در جراید بوده است که البته این خصوصیات در نشریات زنانه مضاعف بوده، تا حدی که آنها را به صورت برخی نشریات زنانه خارجی و مروج فساد و برهنگی و کاملا ضد دین درآورده بود. در این دوره شاهد یازده نشریه زنانه هستیم که هرکدام بیش از دیگری به دولت وابسته و مجری اهداف آن بودند. این نشریات عبارتند از: اطلاعات بانوان (ادامه انتشار از دوره قبل)، مد روز، راهنمای مد و زیبایی، زن روز، زنان ایران، دنیای زن و ... .

با پیروزی انقلاب اسلامی تعداد و تیراژ جراید کشور به طور باورنشدنی افزایش یافت که از جهت کثرت دچار پراکندگی روش‌های مذهبی، سیاسی، اجتماعی شده بودند. در دوره هفتم که سه سال به طول انجامید، افزون بر نشریه زن روز که از سال 1343 منتشر می‌شد، حدود 18 نشریه دیگر منتشر شد که تعداد زیادی از آنها مربوط به گروه‌های چپ می‌باشند؛ از قبیل: بیداری زن، نهضت زنان مسلمان، پیکار زن، برابری، فتح، سپیده سرخ و ... .

در دوره هشتم به دلیل آغاز جنگ تحمیلی، شاهد رشد چشمگیری در زنان نمی‌باشیم؛ چراکه هنوز زنان اندیشمند جامعه با داشتن توان بالقوه امکان بالفعل درآوردن استعدادها و توانایی‌ها را به علت شرایط حاکم بر جامعۀ آن روز نداشتند و بعضاً از ادامه راه بازماندند. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این دوره، ظهور نشریات به زبان‌های خارجی است. نشریات زن روز و هاجر در این دوره هم منتشر می‌شدند و افزون بر اینها، این هفت نشریه نیز منتشر می‌‌شدند: شاهد بانوان، محجوبه، وحدت اسلامی، الطاهره، ندای خواهران مسلمان، سوره بانوان و سیمای زن.

در دوره نهم افزون بر نشریات تخصصی زنان، یک سری نشریات خانوادگی نیز دیده می‌شوند که بیشتر مخاطب آنها را بانوان شکل می‌دهند. نشریات زنان در این دوره به غیر از زن روز که از سال 43 انتشار آن ادامه دارد و پیام هاجر که به طور نامنظم از سال 59 چاپ می‌‌شود، دربردارندۀ یازده نشریه جدیدالانتشار هستند که چهار نشریه خانوادگی نیز در کنار آنها دیده می‌شود؛ از قبیل: ندا، پیام زن، زنان، فرزانه، ریحانه، بانو و ... .

بررسی محتوایی نشریات زنان کشور در دورۀ دهم نشان می‌دهد این نشریات ـ که بیشتر گرایش‌های اجتماعی ـ سیاسی و مذهبی دارند ـ همچنان در جذب خوانندگان و مخاطبان زن دچار ضعف‌ها و نارسایی‌های فراوان هستند. در این دوره افزون بر زن روز، پیام هاجر، محجوبه، ندا، برش، پیام زن، زنان و فرزانه که از دوره‌های پیش انتشار می‌یافتند، نشریات دیگری نیز پا به عرصه گذاردند؛ از قبیل: زن و پژوهش، ارشاد النسوان، شمیم نرجس، ملینا، عروس، زن شرقی، زنان فردا، سروش بانوان و ... .

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار دکتر علی اکبر فرهنگی

پیش‌گفتار مؤلف

بخش اول: سیمای زن ایرانی در گردونۀ ادوار

بخش دوم: روزنامه‌نگاری و زنان در ایران

بخش سوم: نشریات تخصصی زنان در تاریخ ایران