معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با رجوع به مقدمۀ جلد دوم کتاب معارف بهاء ولد، به تصحیح مرحوم فروزانفر، محرز بود که این نسخه، نسخۀ منحصربه‌فردی از کتاب معارف است؛ به گفتۀ ایشان «جزو چهارم را مصنف به صورت یادداشت و تعلیق نوشته و سپس خود وی یا آنکه مولانا یا دیگری از پیروانش آن مطالب را تنقیح و تهذیب و اصلاح و تکمیل نموده و با اضافۀ یادداشت‌های دیگر و حذف قسمتی از مطالب این جزو، اجزاء سه‌گانۀ معارف (جلد اول مصحح مرحوم فروزانفر) را ترتیب داده است و در حقیقت جزو چهارم معارف (جلد دوم مصحح مرحوم فروزانفر)، هستۀ اصلی و حجر اساسی معارف است و آنچه در دست ما مانده، مجموعۀ تعلیقاتی است که مصنف در ادوار مختلف عمر خود نگاشته است».

به گزارش فروزانفر این نسخه در وخش بین سال‌های 597 تا 606 یعنی 57 تا 67 سالگی بهاءولد نوشته شده است و سپس به همراه او و خانواده‌اش به قونیه آورده شده است. این نسخه، نسخه‌ای است به قطع 16.5*19 و دربردارندۀ 99 ورق و 198 صفحه، هر صفحه دارای 19 سطر به خط نسخ درشت خوب که اول و آخر آن افتاده و با این جمله شروع می‌شود: «بلا غایة و یری فی زمان عالماً من طرب و صدق و عشق» و آخرش چنین است: «و بعد وی ملک بقلج تکن بازگردد نه بیغان تکن این خواب در ماه ربیع الاول سنه سبع و ستمأه».

از اجزاء سه‌گانه معارف بهاءولد، نسخ خطی 1716 کتابخانه ایا صوفیا شامل تمام جزو اول و قسمتی از جزو دوم، 602 و 1274 دانشگاه استانبول که نخستین مشتمل بر هر سه جزو و دیگری مشتمل بر جزو سوم و نسخه‌ای متعلق  به مرحوم علامه دهخدا مشتمل بر جزو اول باقی است. با مقایسه آنها با متن مصحح فروزانفر (جلد اول) همانگونه که انتظار می‌رفت کار بی هیچ عیب و نقصی انجام شده بود و به نظر می‌آید که هر گونه تجدیدنظر منوط به یافتن نسخه جدیدی از آنها باشد. اما در خصوص جزو چهارم؛ در این کتاب جزو چهارم معارف برای بار دوم تصحیح شد. آنچه پیش از این موجود بود تصحیح مرحوم فروزانفر بود که به صورت جلد دوم کتاب معارف وجود داشت و در سال 1382 برای آخرین بار تجدید چاپ شده بود. دلیل دست‌بردن به این تصحیح مجدد، پیدا شدن نسخه جدیدی از جزو چهارم معارف نبود. آنچه در ابتدا آمد نحوه دست‌یافتن به نسخه اصل این کتاب بود. نسخه‌ای که حدود 60 سال به دلایل مختلف کسی سراغ آن نرفته بود. نخست به دلیل عدم وجود نشانی صحیح آن در فهرست‌های نسخ خطی داخل کشور، دیگر اینکه وقتی نسخه‌ای توسط مرحوم فروزانفر تصحیح شده باشد، معمولاً دلیلی در ذهن هیچ محققی برای رجوع مجدد به نسخه وجود ندارد. طبق اظهارات مرحوم مینوی و تایید مرحوم فروزانفر این نسخه حاشیه‌هایی دارد که به خط مؤلف است. مرحوم فروزانفر عکسی از این نسخه که توسط مرحوم مینوی تهیه شده بود دریافت می‌کنند و آن را بر روی کاغذ می‌نویسانند و تصحیح می‌کنند به همراهی مرحوم یزدگردی این تصحیح بازبینی می‌شود. این تصحیح که در متن مصحح فروزانفر به (ظ) نشانه‌گذاری شده است، پس از مراجعه مرحوم فروزانفر به موزۀ قونیه با اصل مقابله می‌شود و در واقع خوانش عکس همان نسخه با اصل آن مطابقه می‌شود. طبق مقدمه مرحوم فروزانفر، تنها نسخه دیگر از این کتاب در کتابخانه یکی از نوادگان مولانا وجود داشته است، و توسط همان شخص تصویر آن برای ایشان ارسال می‌گردد و ایشان آنگونه که خود فرموده‌اند یقین حاصل می‌کنند که آن نسخه نویسانیده شده از روی نسخه اصل است و به علت پرغلط بودن، در تصحیح مدنظر قرار نمی‌دهند. مصحح دوم پس از به دست آوردن عکس نسخه اصل به طور اتفاقی به چند مورد اختلاف با مصحح مرحوم فروزانفر پی‌برد، لذا تشویق شده تا با جدیت تمام، تصحیح فروزانفر را با آن مقایسه کند. نتیجه‌ای که به دست آمد شگفت‌آور بود. موارد عدم تطابق بسیاری مشاهده شد، که معلوم شد بیشترینۀ آنها به علت عدم کیفیت و دقت عکس‌هایی بوده که در اختیار مرحوم فروزانفر قرار داشته است. مقاله محمد اندر که در همان سال‌ها نوشته شده است شامل تصویر صفحاتی از این نسخه است و بی‌شک با عکس‌هایی که در اختیار مرحوم فروزانفر بوده کیفیتی مشابه داشته است.

عکسی که برای تصحیح این جزء معارف در اختیار مرحوم فروزانفر قرار گرفته، کیفیتی بسیار پایین داشته و قسمت‌های زیادی از آن سیاه و ناخوانا بوده و نیز عدم دقت در تنظیم کادر هنگام عکس‌برداری، سبب حذف تعداد قابل توجهی از تحشیه‌های مؤلف و کاتب شده است. عواملی از این دست منجر به خوانش‌های نادرست یا ناقص متعددی (258 مورد) از جانب ایشان در تصحیح این جزء شده بود. در این کتاب جزء چهارم معارف با دراختیار داشتن عکس امروزی تصحیح شده است. در تصحیح مجدد، اختلافات بین نسخۀ اصل و تصحیح مرحوم فروزانفر در متن گنجانیده شده و در پی‌نوشت کلیۀ صفحات، خوانش‌های ایشان نیز موارد از قلم افتاده بازنموده شده است.