معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قدسیت ساختاری منسجم، یگانه و استوار دارد که در هر فضایی قابل شناسایی است و می‌شود رد پایش را حتی در فضای مه‌آلود فراسوی اسطوره و افسانه از زبان گنگ و ناآشنای انسان پیشاتاریخی دریافت و بازشناخت. همچنان‌که نگاه عمیق عاشقانه می‌تواند چیزی از زیبایی خیره‌کنندۀ معشوق را در چهرۀ چروکیدۀ سالخورده‌ترین اجداد او بازیابد و درست خلاف باور اغلب ما، حضور یا عدم حضور اسطوره و افسانه و تاریخ، محک سنجش راست‌نمایی یا ناراستی متون قدسی نیست. قدسیت ساختاری دارد و نشانه‌هایی آشنا که به گونه‌ای وهم‌انگیز در طیف وسیعی از اسطوره‌ها، افسانه‌ها و حکایت‌ها در سراسر تاریخ تکرار شده است. این نشانه‌های ساختاری گرچه دور از دست و گاه تفسیرناپذیر است، اما آشناست و دربردارندۀ پیامی یگانه. بررسی تطبیقی ساختار روایی متون مقدس، از سویی سیمای تغییرناپذیر قداست و از سوی دیگر دگرگونی و صیرورت تاریخی روایت را آشکار می‌کند و از این رهگذر راه را برای تحلیل، ارزیابی و فهم متون مقدس می‌گشاید. در میان متون مقدس فرازهای قابل ملاحظه‌ای از کتاب مقدس و قرآن به راویت داستان‌هایی اختصاص یافته که از درون‌مایه‌ای یکسان برخوردارند، از آنجا که ساختار روایی و شیوۀ بیان متفاوتی در دو کتاب به کار رفته، بستر مناسبی برای پژوهشی تطبیقی ـ ساختاری فراهم آمده است. تحلیل و بررسی این روایات از دیدگاه روایت‌شناسی ساخت‌گرا با نظر به آنچه تفاسیر، پژوهش‌های تاریخی و مطالعات اسطوره‌شناسی در این‌باره ارائه می‌دهند، محور اصلی مباحث این کتاب را شکل می‌دهد.

هر روایت دارای دو سطح داستان و گفتمان است و در این تحلیل ساختاری نیز این هر دو مورد توجه بوده‌اند؛ تحلیل ساختار داستان بر اساس نظریۀ داستان بنیادین پراپ انجام گرفته است، ولی با نظر به اصلاحاتی که ساخت‌گرایانی چون تودوروف و بارت به منظور تکمیل و گسترش حوزۀ کاربرد نظریۀ او طرح کرده‌اند. در تحلیل ساختار گفتمان که پراپ در تئوری ساختاری خود جایی برای آن در نظر نگرفته است، نظریۀ شناخته‌شدۀ ژرار ژنت مبنا قرار گرفته است. از سوی دیگر در تحلیل ساختار گفتمان در کنار نظریۀ ژنت، الگوی جهانی ویلیام لباو در صورت‌بندی اجزای گفتمان روایی مورد توجه بوده است؛ این الگو در بررسی مقولۀ لحن که از مهم‌ترین مقوله‌ها در نشان‌دادن تفاوت ساختار گفتمان روایت کتاب مقدس و قرآن است، بسیار کارآمد است.

ساختار کتاب از پنج فصل شکل یافته است. فصل اول بررسی موقعیت پیرامتنی کتاب مقدس و قرآن است. پیرامتن نشانگر عناصری است که در آستانۀ متن قرار گرفته و دریافت متن از سوی خوانندگان را جهت‌دهی و کنترل می‌کند و به این پرسش‌ها پاسخ می‌گوید که این متن چه زمانی انتشار یافته، توسط چه کسی، و به چه منظوری؟ در این فصل شکل‌گیری و تدوین کتاب مقدس و قرآن بررسی شده است. همچنین در این فصل سنت تفسیر قرآن و کتاب مقدس به عنوان عنصری پیرامتنی مورد توجه قرار گرفته است.

فصل دوم بررسی پیوند زیرمتنی و زبرمتنی کتاب مقدس و قرآن است. زیرمتنی نشانۀ هرگونه ارتباطی است که متنی که ما آن را زبرمتن می‌خوانیم، به متنی که آن را زیرمتن می‌خوانیم، پیوند می‌دهد. در این فصل رابطۀ قرآن به عنوان یک زبرمتن با کتاب مقدس به عنوان یک زیرمتن در حوزۀ روایات داستانی بررسی شده است. همخوانی قرآن و کتاب مقدس در خود قرآن بارها تصریح و تصدیق شده است به ویژه در سورۀ بقره و آل عمران که بارها یهودیان و مسیحیان مخاطب واقع شده‌اند. افزون بر این در موارد متعدد دیگری نیز به همخوانی این دو کتاب اشاره شده است. در این فصل روایات داستانی مشترک معرفی شده و رخدادهای اصلی آنها به شکل تطبیقی نشان داده شده است تا مشخص شود این روایات چگونه و تا چه اندازه با هم شباهت دارند.

فصل سوم بررسی موقعیت فرامتنی سازه‌ها و ساختار روایات کتاب مقدس و قرآن است. در این بخش روابط فرامتنی و بینامتنی روایات داستانی کتاب مقدس و قرآن با اسطوره‌ها، افسانه‌ها، ادبیات و فرهنگ یونان و تاریخ، مورد مطالعه قرار گرفته و نمونه‌های برجسته‌ای از بن‌مایه‌های مشترک این متون معرفی شده است. منظور از اسطوره در این کتاب، به ویژه در روایات قرآنی حوادثی است که در زمان‌های پیشاتاریخی رخ داده و در ذهن تکامل نیافته اما با ایمان انسان نخستین رسوخ کرده و همواره چون تاریخی قدسی و مینوی تلقی شده است و البته گزاره‌هایی از آن در سیر تحول و تطور خود در قالب افسانه‌های دینی ظهور کرده است.

در فصل چهارم ویژگی‌های ساختاری داستان‌های کتاب مقدس و قرآن به طور جداگانه بررسی شده‌اند تا عناصر و سازه‌های تکرارشوندۀ آنها شناسایی شده، به این ترتیب الگوی بنیادین طرح این داستان‌ها به دست آید. برای این منظور نخستین دسته از روایت‌های مشترک دو کتاب انتخاب شده است که عبارتند از: داستان آدم، نوح، ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، یوسف، موسی، داوود، سلیمان، ایوب، یونس و عیسی؛ یعنی روایت‌هایی که آشکارا دربارۀ شخصیت‌های یکسانی سخن می‌گویند. افزون بر این روایت‌های قرآن و کتاب مقدس از دیدگاه نوع‌شناسی نیز بررسی شده‌اند. نوع‌شناسی به جای اینکه روایات را به مقوله‌هایی بیرون از آنها تفسیر کند، اجزای ساختاری روایات را بر اساس پیوندهای درونی آنها مجددا توصیف می‌کند. بعد دیگری از ویژگی‌های ساختاری داستان‌های کتاب مقدس و قرآن که در این بخش به آن اشاره شده، طرح کیاسموس است. ساختارگرایانی که در تحلیل ساختاری کتاب مقدس و متون ایدئولوژیک تاریخی کوشیده‌اند، امروزه به این نتیجه دست یافته‌اند که آنالیز ساختاری این آثار اثبات می‌کند که بسیاری از نویسندگان متون ایدئولوژیک، طرح خود را بر اساس یک نقشۀ از پیش تعیین‌شده ترسیم کرده‌اند. محققین کتاب مقدس این طرح را کیاسموس نامیده‌اند. این طرح می‌تواند سبکی ادبی شناخته شود که دربردارندۀ یک سری عناصر ساختاری است که عناصر دیگری به طور قرینه و با ترتیبی وارونه از آنها پیروی می‌کنند.

عنصر دیگری که در بررسی ساختار داستان در این بخش مورد توجه بوده، رده‌بندی کنش‌گرها است. رده‌بندی کنش‌گرها، بر اساس الگوهای کنشی پراپ، گرماس و کوکه، انجام گرفته است؛ زیرا این الگوها هریک از سویی مهم و کاربردی‌اند و نکاتی را مورد توجه قرار داده‌اند که با داستان‌های دینی تناسب دارد و از سوی دیگر نارسایی‌ها و کاستی‌هایی دارند که سبب پوشیده ماندن برخی از ابعاد مهم کنش‌گرها در تحلیل ساختاری می‌شوند. از این‌رو از هر سه الگو برای رده‌بندی کنش‌گرها استفاده شده است.

در فصل پایانی ویژگی‌های کلی ساختار گفتمان در کتاب مقدس و قرآن بر اساس پنج مقولۀ محوری ژنت یعنی: ترتیب، دیرش، بسامد، وجه و لحن بررسی شده و در پایان مهم‌ترین وجوه افتراق و اشتراک ساختاری دو کتاب و خاستگاه آن بسیار فشرده یادآوری شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: پیرامتن

ساختار و شکل ظاهری کتاب مقدس

تدوین و شکل‌گیری قرآن

تفسیر قرآن و کتاب مقدس

فصل دوم: زیرمتن

داستان‌های مشترک

روایات داستانی غیرمشترک

فصل سوم: فرامتن و بینامتن

اساطیر

افسانه‌ها

ادبیات و فرهنگ یونان

عناصر و سازه‌های تاریخی

فصل چهارم: داستان

ساختار داستان در کتاب مقدس

ساختار داستان در قرآن

طرح ساختاری روایات ایدئولوژیک

رده‌بندی کنش‌گرها

فصل پنجم: گفتمان

ترتیب

دیرش

بسامد

وجه

لحن

سخن پایانی