معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تغییرات اجتماعی، امروزه به عنوان یکی از موضوعات مهم علوم انسانی از جمله تاریخ و جامعه‌‌شناسی مطرح شده است، ولی هرگز مفهوم تازه‌‌ای نیست. محققان این علوم به‌ویژه جامعه‌‌شناسان در دهه‌‌های گذشته تعاریف مختلفی از تغییرات اجتماعی ارائه داده‌‌اند ولی هرگز نمی‌‌توان از این تعاریف به عنوان قالبی دقیق برای ارزیابی تغییرات اجتماعی در جوامع مختلف بهره گرفت. تغییرات اجتماعی در هر سرزمین، برآمده از خصایل و ویژگی‌‌های اجتماعی آن سرزمین است، از این‌رو در بررسی تغییرات اجتماعی ایران، تنها می‌‌توان با به‌کار گرفتن ابزار جامعه‌‌شناسی و علم تاریخ و بررسی روند حوادث در طول زمان، به تعریفی قابل‌قبول از تغییرات اجتماعی ایران دست یافت.

این پژوهش بنا دارد با تکیه بر بازخوانی متون تاریخی به زبان پارسی با استفاده از نظریه‌های علم جامعه‌شناسی و پژوهش تاریخی، به دیدگاه تازه برای بررسی تغییرات اجتماعی در ایران اسلامی عصر میانه دست یابد. مورخان ایرانی از زمان ورود اسلام به ایران و با توجه به میراث باستانی خود، سهمی مهمی در فرهنگ تاریخ‌نگاری اسلامی به زبان عربی داشتند؛ ولی با تثبیت زبان پارسی از زبان مردم کوچه و بازار به زبانی مکتوب و علمی، عرصۀ جدیدی از تاریخ‌نگاری در ایران آغاز شد که در کتاب تاریخ‌نامه طبری منسوب به بلعمی به تمامی خود را نشان داد.

حوزه مورد بررسی در این کتاب، تاریخ ایران اسلامی از روایت تاریخ‌نامه طبری منسوب به ابوعلی بلعمی، اولین مورخ شناخته‌شده تا زمان عطاملک جوینی مورخ بزرگ عصر مغول در ایران است. هرچند تاریخ‌نگاران پارسی‌نویس این دوره فصول متعددی از کتب خود را به ثبت تاریخ از زمان قدیم تا عصر خود اختصاص داده‌اند؛ اما این کتاب بر آن است تا حوزه مورد بررسی را به روایت مورخان از تغییرات اجتماعی ایران در عصر خلافت عباسی محدود نماید.

تاریخ اجتماعی به بررسی کنش و ساختار کنشگران اجتماعی می‌‌پردازد تا آنجا که با زندگی روزمره مردم سروکار داشته باشد و از این‌رو از پرداختن به دیالکتیک کنشگران و ساختارها در راستای اراده معطوف به قدرت فاصله می‌‌گیرد. در بررسی تغییرات اجتماعی آن‌‌گونه که در این کتاب دنبال می‌‌شود کنش‌‌های برآمده از ساختارهای اجتماعی اعم از خلافت، پادشاهی، دیوان‌‌سالاری، امارت و حتی مردم عادی در تعامل با مفهوم قدرت اهمیت پیدا می‌‌کند. اراده معطوف به قدرت کنشگران و تعامل ایشان با ساختارهای اجتماعی منجر به ایجاد تغییرات وسیع و ماندگار در تاریخ میانه ایران شده است. با توجه به مفهوم تغییرات اجتماعی از نگاه مورخان پارسی‌نویس، در این کتاب آن دسته از تغییرات اجتماعی بررسی می‌شود که در طول تاریخ چون حلقه‌‌های به‌‌هم‌پیوسته در پیوند با یکدیگر حرکت کرده‌‌اند تا جریان استقلال‌‌خواهی ایرانیان از ساختار اموی و سپس عباسی را به سرانجام برساند.

کتاب پس از توضیح ابعاد چارچوب نظری و روش تحقیق در فصل‌های آغازین گزارشی  از منابع دست اول مورد استفاده خود  می‌دهد که زاویه دید نویسنده را به چگونگی استفاده از این منابع غنی مشخص می‌نماید. تکیه بر تمام منابع تاریخ‌نگارانه پارسی نگاشته شده در فاصله کتاب تاریخ‌نامه بلعمی و جهان‌گشای جوینی چون تاریخ بیهقی، زین‌الاخبار گردیزی، ترجمه تاریخ یمینی جرفادقانی و سیرت جلال الدین منکبرنی‌ و نیز ‌ارجاع به منابع پارسی متأخرتر چون جامع‌التواریخ رشیدی و نیز منابع عربی در کنار استفاده ازپژوهش‌ها و منابع کتابخانه‌ای متعدد و به زبان‌های مختلف خواننده را با پژوهشی در خور تحسین مواجه می‌سازد.

بررسی تغییرات اجتماعی در بخش اول کتاب با زمینه‌های شکل‌گیری دولت‌های مستقل در ایران به ویژه تلاش‌های ابومسلم خراسانی و سیاه‌جامگان آغاز می‌شود که این وقایع تاریخی هم‌زمان با شکل‌گیری و تأسیس خلافت عباسی در بغداد است. در بخش دوم حلقه‌های ابتدایی تغییرات اجتماعی در دولت‌های نوپای ایرانی چون طاهریان و سامانیان و صفاریان با حکومت فراگیرتر آل بویه پیوند خورده و تا تسخیر بغداد توسط آنان پیگیری می‌شود. بخش سوم با موشکافی در تغییرات اجتماعی مهمی چون تغییر حکومت از ایرانیان به حاکمان ترک  در قامت سلطنت غزنوی و چگونگی تأسیس نهادهای جدیدی چون سلطنت پرداخته و تغییرات اجتماعی ناشی از تعامل و رقابت امیران و دبیران در قدرت بررسی می‌گردد. یکی از نکات قابل توجه در این بخش چگونگی برآمدن امرا  و کنش‌گران مقتدر غزنوی از بازتولید ساختارهای برده‌داری در دوره سامانی است. بررسی تغییرات اجتماعی حکومت سلجوقی با زمینه‌ها و چگونگی شکل‌گیری اولین امپراتوری اسلامی در ایران آغاز شده و ادامه تضاد و تقابل جنگ‌سالاران در قامت امیران و اهل قلم در لباس وزیران و تأثیرات و وقایع آن بررسی می‌گردد. خوارزمشاهیان که فصل آغازین بخش چهارم کتاب را به خود اختصاص داده است به عنوان آخرین حاکمان پیش از حمله مغول، زمینه‌های بسیاری برای بررسی از جهت تغییرات اجتماعی دارد؛ زیرا زمینۀ یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخی ایران‌زمین در این دوره قابل تحلیل و ارزیابی می‌باشد. نویسنده در فصل دوم این بخش سعی دارد با ترسیم نقاط ضعف و قوت حاکمان خوارزمشاهی افزون بر مرور تغییرات اجتماعی این دوره، زمینه‌های حمله مغول را از منظر ساختاری و کنش‌گران متداخل در آن بررسی نماید. بی‌شک در میان تمامی تغییرات اجتماعی رخ‌داده در تاریخ کهن ایران‌زمین حمله مغول جایگاه ویژه‌ای دارد. بررسی زمینه‌های پیش و پس از این یورش خانمان‌سوز در این بخش از ابعاد مختلف پیگیری شده و تا سقوط خلافت عباسی و تسخیر شهر بغداد توسط هلاکو ادامه می‌یابد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

بخش اول: شکل‌گیری حاکمیت ایرانی در بستر خلافت عباسی

مقدمه

1. تشکیل خلافت عباسی

2. تغییر ساختار یا جابجایی کنش‌گر

3. شکاف در ساختار قدرت، زمینه‌ساز استقلال ایرانیان

بخش دوم: ساختار حکومت‌های ایرانی: از وابستگی تا استقلال

مقدمه

1. حکومت طاهریان در سایه خلافت عباسی

2. ساختار حکومت سامانی، حرکت در مسیر استقلال فرهنگی

3. حکومت صفاری، قدرتی خارج از ساختار عباسی

4. علویان طبرستان، اولین سلسله شیعی در ایران

5. حکومت آل بویه: نقطه عطفی در تغییرات اجتماعی ایران

بخش سوم: حضور کنش‌گران ترک در ساختار قدرت

مقدمه

1. تشکیل حکومت غزنوی، تکیه زدن کنش‌گران ترک بر ساختار سلطنت

2. حکومت سلجوقی، اولین امپراتوری اسلامی در ایران

بخش چهارم: خوارزمشاهیان و مغولان حلقه‌ای دیگر از تغییرات اجتماعی در ایران

مقدمه

1. حکومت خوارزمشاهی، از ساختار محلی تا امپراتوری

2. عصر مغولان، تغییرات اجتماعی در بستر ساختارها و کنش‌گران متفاوت