معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در عهد غزنویان زبان فارسی در هند شمالی گسترش یافت و شاعران و نویسندگان نامداری به وجود آمدند. بعد از فرمان معروف راجه تودرمل، وزیر دارایی اکبرشاه مبنی بر اینکه زبان فارسی، زبان رسمی و اداری شود، هندوان زبان فارسی را با رغبت و شوق فراگرفتند و از دورۀ جهانگیر تا زوال مغولان (قرن 11 تا 13 هـ.ق) اوج شکوفایی این زبان در شبه قاره است.

یکی از آثار به‌جامانده از آن دوره، نسخه‌ای تذکره‌ای موسوم به «باغ معانی» است. این کتاب تذکرۀ شاعران فارسی‌‌گوی هندی در سدۀ 12 هـ.ق است که به ظاهر سه یا چهار دفتر بوده، اما تنها به دفتر دوم دسترسی پیدا شده است که آن هم نام مؤلف ندارد و به گفتۀ قاضی عبدالودود، ممکن است علی ابراهیم خان مؤلف تذکرۀ «گلزار ابراهیم» این تذکره را تألیف کرده باشد.

دفتر دوم این تذکره دارای چمن‌های سوم، چهارم و پنجم است. احتمالاً چمن‌های اول و دوم مربوط به موضوعات دیگری می‌شده است. در چمن سوم به صورت الفبایی، ترجمۀ احوال مختصری از 15 نفر از شعرایی که در فن شعر دارای مراتبی بوده‌اند، آورده شده و نام آخرین آنها در این چمن شاه عالم (1175 ـ 1201 هـ.ق) است که در آن زمان بر دهلی حکم می‌راند.

چمن چهارم ترجمۀ حدود 226 نفر از وزیران و امیرانی است که شعر سروده‌اند و چمن پنجم به ترتیب حروف الفبایی و دربردارندۀ ترجمه‌ای از 332 نفر از سخنوران پیشه‌وری است که از زمان هارون‌الرشید تا 800 هـ.ق می‌زیسته‌اند.

قسمتی از دفتر سوم این تذکره (از حرف الف تا ظ) در کتابخانۀ خدابخش موجود است. از دیباچه اینگونه برمی‌آید که نام مؤلف این تذکره نقش علی بوده و شعر نیز می‌سروده است. در این دیباچه آمده است که مؤلف بعد از نگاشتن پنج چمن، به نوشتن چمن ششم و هفتم و خاتمه نیز توجه داشته که البته هیچ‌یک از آنها در حال حاضر موجود نیست.

اولین شاعری که در نسخۀ خدابخش از او نام برده شده، امیر امین‌الدین است و آخرین آن محمد ظریف و این دفتر هم بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.

در این نسخه به سال تألیف اشاره‌ای نشده و مؤلف کتاب هم هیچ اطلاعی از سال آغاز یا پایان تألیف به دست نداده است. البته در هیچ یک از نسخ به واقعه‌های قبل از سال 1174 قمری و بعد از سال 1198 اشاره‌ای نشده است؛ بنابراین می‌توان تألیف این تذکره را مربوط به همان زمان (1174 تا 1198 قمری) دانست.

دانشمند هندی عابد رضا بیدار این نسخه را در سال 1977 میلادی در دهلی در 126 صفحه با مقدمه‌ای دوصفحه‌ای و فهرست‌هایی ابتدایی چاپ کرده و عیناً در سال 1992 افست شده است که اساس کار مصححان همین چاپ است.

در این تذکره احوال و نمونه اشعار شاعرانی که در قرن 12 هجری، معاصر یا نزدیک به عصر مؤلف بوده‌اند، نگاشته شده است. از بین 1354 شاعری که 158 نفر از آنها انتخاب شده و در این تذکره شرح احوال و نمونه اشعارشان آمده، برخی نیز به چشم می‌خورند که متعلق به قرن 11 قمری هستند؛ از جمله: برهمن، ضمیر، شعیبا و دیگران.

باغ معانی فقط یک تذکره صرف نیست، بلکه یکی از متون نقد ادبی هم هست. در باغ معانی شرح حال و نمونه اشعاری از شعرایی آمده که یا در تذکره‌های دیگر اصلاً نام و نشانی از آنها نیست، یا فقط در یکی دو تذکره نامشان آمده. از این نظر این کتاب منبع مهمی برای کسانی است که در ادبیات فارسی قرون یازدهم و دوازدهم هجری تحقیق می‌کنند.

مؤلف در تألیف این تذکره از منابعی سود جسته که این منابع عبارتند از: ید بیضا، ریاض الشعرا، کلمات الشعرا، تذکرة الشعرای حزین، سفینۀ میرزا حسن بیک داروغۀ قلعۀ اسیر، تذکرۀ نصرآبادی، شرف‌الدین علی یزدی.

شعرایی که فقط نام و نمونۀ شعرشان در باغ معانی آمده عبارتند از: سیدجلال‌الدین آشنای هروی، میرزا محمد احسن، محمد فاضل آزاد گجراتی، شاه فصیح افصح، حمید بیک اظهر، میرزا محمد علی اوهام، زین‌الدین علی رسائی، جعفر زرکوب، صالح یارخان سالک بلخی، ملاعلی‌اکبر سودا، میرزا محمدخان ساکن کشمیری، خانع کشمیری، میرزا صالح شهاب، تنکه رای (تنسوخ رای) شوق، محمدصادق صداقت.

اولین شاعری که در این تذکره از او یاد شده، ملا محمدحسین مازندرانی و آخرین آنها نیز شیخ سیف‌الدین محمد طبیعت است.

سبک مؤلف در این تذکره بدین صورت بوده که بعد از معرفی مختصری از شاعر، اشعار اندکی نیز از او نقل کرده است.