معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب مجموعه‌ای شناختی از سه چاپ کتاب درسی جغرافیایی است. مؤلف هر سه چاپ محمد صفی‌خان است و در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار به رشته تحریر درآمده است. هر سه کتاب چاپ سنگی، قطع جیبی و به خط نستعلیق تحریر شده است. نخستین کتاب از این مجموعه «اصول علم جغرافیا» است که به صورت سؤال و جواب نگاشته و در تألیف هر سه کتاب از نقشه نیز استفاده شده است. از آنجا که نسخه اصلی این سه چاپ نایاب، ولی در آرشیو جغرافیایی سحاب نگهداری می‌شود، انتشار آن به عنوان سندی باارزش و راهنمایی مناسب می‌تواند در دسترسی به منابع گذشته مورد استفاده قرار گیرد.

در سال 1313 هـ.ق ناصرالدین شاه کشته شد و مظفرالدین شاه به پادشاهی رسید. یکی از مدارسی که در زمان سلطنت وی در سال 1316 هـ.ق افتتاح شد، مدرسه علمیه بود. کلاس‌های مدرسه دارای دو سال آخر ابتدایی و سه سال اول متوسطه بودند. مدیر مدرسه نیز علیخان ناظم العلوم بود و دو ناظم نیز داشت. ناظم بخش سه سال اول متوسطه، محمدکاظم خان رشتی و ناظم قسمت ابتدایی محمدصفی‌خان پسر محمدحسین‌خان ادیب الدوله بود. این مدرسه یک کتابخانه کوچک، چند نقشه جغرافیایی و دو کره جغرافیایی داشت که مدارس دیگر از داشتن آن محروم بودند. پس از استعفای ناظم العلوم مدیر مدرسه، مخبرالسلطنه هدایت، مدیریت مدرسه را بر عهده گرفت و چون فرصت رسیدگی به امور مدرسه را نداشت، مدیریت مدرسه به محمدصفی‌خان واگذار شد.

محمدصفی‌خان افزون بر نظامت و مدیریت در مدرسه علمیه، به دلیل کوشش‌های فرهنگی بی‌دریغ خود مورد توجه گردانندگان وزارت علوم و معارف قرار گرفت و در روزنامه «تربیت» درباره او چنین نوشته شد: «وزارت جلیله علوم و معارف، جناب آقای محمدصفی‌خان، ناظم مدرسه علمیه را که سال‌ها در مدرسه مبارکه دارالفنون تحصیل کرده و با کفایت کامل به خدمات علمی پرداخته، به عضویت مجلس معارف، منصوب فرموده و مفتشی کل مکاتب و مدارس جدید مظفریه به او سپرده شده و نامبرده هر هفته اخبار و اطلاعات مدارس و مکاتب را به مجلس (معارف) وزارت‌خانه می‌دهد».

چاپ اول کتاب با نام «اصول علم جغرافیا» در سال 1316 هـ.ق و با قطع جیبی، چاپ سنگی و خط نستعلیق است. این کتاب دربردارندۀ یک مقدمه و 121 صفحه متن است که هر صفحه 12 سطر به صورت سؤال و جواب دارد. همچنین در این کتاب نقشه‌های دست رنگ پنج قاره و یک نقشه ایران در اندازه 15*13 سانتی‌متر مشاهده می‌شود. این کتاب در زمان صدرات میرزا علی‌اصغرخان امین السلطان صدر اعظم با اجازه جعفرقل‌خان نیرالملک، وزیر علوم و معارف و به دستور مفخم علیخان ناظم العلوم رییس و مدیر مدرسه علمیه و ابتدائیه مظفریه منتشر شده و اعتمادالسلطنه بر آن مهر تأیید زده است.

دومین کتاب، (چاپ دوم کتاب) کتاب «جغرافیا: تکمیل‌شده به انضمام جغرافی ایران (چاپ دوم)» است که در سال 1322 هـ.ق منتشر شده است. این کتاب به دو دوره اول و دوم تقسیم شده است.

دوره اول «جغرافیا» که خود در چهار قسمت است: قسمت اول: جغرافیای محلی، صفحات 1 تا 8؛ قسمت دوم: کلیات جغرافیا، صفحات 9 تا 15؛ قسمت سوم: جغرافیای محلی (ایران)، صفحات 16 تا 31؛ قسمت چهارم: جغرافیای عمومی، صفحات 32 تا 62 به همراه دو صفحه فهرست.

دوره دوم به سه قسمت شده است: قسمت اول: زمین، صفحات 1 تا 49 که خود به سه فصل تقسیم شده است: فصل اول: کلیات علم هیئت، صفحات 1 تا 16؛ فصل دوم: اصطلاحات علم جغرافیا، صفحات 17 تا 27؛ فصل سوم: انسان، جمعیت، صفحات 37 تا 49؛ قسمت دوم: جغرافیای پنج قطعه عالم، صفحه 1 تا 113؛ قسمت سوم: جغرافیای ایران، صفحات 1 تا 113.

فهرست مطالب: صفحات 1 تا 4 به همراه نقشه‌ها بدون ذکر صفحه در محل مربوط.

کتاب دارای نقشه‌های کلی مبتدی‌شناختی و دست رنگ و در صفحه اول کتاب، مهر بیضی شکل «اداره انطباعات» دیده می‌شود که مجوز انتشار کتاب در آن زمان بوده است.

چاپ سوم کتاب در سال 1325 هـ.ق و دارای مطالب و عناوینی همانند چاپ دوم است، ولی با دو کاتب مختلف که کاتب چاپ سوم در پایان کتاب با نام «میرزا نعمت‌الله معین الکتاب» معرفی شده است. این کتاب به اهتمام آقا اسماعیل کتاب‌فروش به چاپ رسیده است. صفحه‌گذاری‌های متن کتاب با صفحات فهرست کتب همخوانی ندارند. فهرست پایانی کتاب دقیقا همان فهرست چاپ دوم است، ولی در مجموع کتاب (به جز نقشه‌ها) دارای 296 صفحه با قطع جیبی، چاپ سنگی و خط نستعلیق است.

چاپ سوم کتاب افزون بر نقشه‌های آموزشی (همانند چاپ دوم) دارای نقشه‌های پنج قاره به انضمام یک نقشه ایران و یک نقشه تهران (ص 247) است. نقشه تهران کتاب از نقشه سال 1316 هـ.ق عبدالغفار نجم الدوله برداشته شده است؛ زیرا این نقشه در گوشه نقشه بزرگ عبدالغفار به چاپ رسیده است.