معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب به یکی از مهم‌ترین پدیده‌های فرافرهنگی انسان، یعنی ذکر و خلسه می‌پردازد که ابتدا میان اقوام مختلف (شکارگر ـ کشاورز) تجربه شده و رشد کرده است و در تمامی قبایل ابتدایی و اقوام بدوی نه تنها در موارد کلی که در جزئیات نیز شباهت وجود دارد.

همچنین در این کتاب چگونگی پیدایش ذکر توسط انسان و اینکه مقوله ذکر و موسیقی نهفته در آن، چه تأثیری بر روی آرامش روانی انسان دارد، بحث شده است. همچنین مسئله ذکر در ادیان پیش از اسلام در ایران ـ مانویت و زرتشتی ـ و در ادامه میان فرقه‌های مختلف اسلامی و البته در میان اهل خرقه و تصوف بررسی شده است. بخش‌های زیادی از این پژوهش به صورت میدانی در میان اقوام و فرقه‌هایی از جمله «اهل حق» و ترکمن‌ها انجام شده است.

در چند دهۀ اخیر دربارۀ شمنیسم و ریشۀ کلمۀ شمن مطالعات فراوانی به عمل آمده که نشان می‌دهد ایده‌ها و شعایر شمنی تقریباً در همۀ جوامع و مذاهب بدوی به اشکال گوناگون وجود داشته و در جوامع بدوی و غیربدوی کنونی نیز نشانه‌های فراوانی از آنها را می‌توان مشاهده کرد. در آسیای مرکزی، شمالی و سیبری که نام شمن از آنجا گرفته، تجربیات شمنی برجسته‌تر از نقاط دیگر گزارش شده است.

به اعتقادات دانشمندان واژۀ شمن را برای نوعی از ساحران و جن‌گیران به کار می‌برند که معتقدند با کمک ارواح و موجودات مافوق طبیعی به انجام اعمال غیرمعمولی و به ویژه شفای بیماران و خنثی کردن شرارت دیوان و اجنه موفق گردد. شمن را حکیمی الهی که در حال خلسه با کمک ارواح بیماران را شفا می‌دهد و اشیای مخفی را آشکار می‌کند، می‌دانند. شمن اصلاً شغل، مقام یا موقعیتی است مختص جوامع ابتدایی که وظیفۀ طبیب و کاهن و ساحر را با هم تلفیق می‌کند و به همین دلیل نیز از دید اجتماعی مقامی است شبه روحانی و مقدس.

بسیاری از فرهنگ شمنیسم جنوب غربی ایران از آفریقا وارد ایران شده و جنوب شرقی ایران از آفریقا و هند. این مردمان مسلمانند، به طور طبیعی فرهنگ اسلامی تأثیر بسزایی در اوراد و اذکار و دعاهای آنان گذاشته است.

ذکر از نظر عرفا دو نوع است: ذکر خفی و ذکر جلی. ذکر خفی انسان را در خود فرو می‌برد و فارغ از تمام افکار و اذهان آنچه در وجود طبیعتش هست را کنار می‌گذارد و در «وجه‌الله» محسوب می‌شود. ذکر جلی مثل نماز جماعت است به شرطی که هدف اقامه‌کنندگان یکی باشد؛ یعنی هدف‌شان تقرب به خدا و تزکیۀ نفس باشد. تفاوتی که میان ذکرکدن جلی و خفی میان شریعت و طریقت صوفیه وجود دارد این است که شریعت ذکر را بدون واردشدن به «خلسه» و «از خود بی‌خود شدن» می‌پذیرند و معتقدند انسان باید با روح و قلب خود و با آگاهی، ویژگی‌ها و صفات خداوند را بیان کنند؛ اما عرفا می‌گویند: ذکر خفی مراتبی دارد؛ مرتبۀ اول «حالت مراقبه»، مرتبۀ دوم «خرق عادت»، مرتبۀ سوم «حالت خلسه» و مرتبۀ چهارم «فنا فی اللهی» و از خود بی‌خود شدن و آگاهی یافتن از خدا است. در ذکر جلی نیز با تکرار اسماء الهی به شکل گروهی و بلند بیان شود.

استفاده از ساز نیز از بحث‌های تاریخی میان طریقت‌های صوفیه بوده است؛ یعنی مثلاً در طریقت نقشبندیه یا نعمت‌اللهی نواختن ساز هیچ کاربردی ندارد و منع شده است؛ اما در طریقت چشتیه و قادریه استفاده از ساز جایز است. این طریقت‌ها در مراسم خود ذکرها، دعاها و اشعار عرفانی را با نواختن ساز می‌خوانند.

در این کتاب از شمنیسم و اوراد و اذکار اولیه‌ای که انسان‌های بدوی باقیماندۀ آن در ایران کنونی برای به آرامش رسیدن و ... استفاده می‌کردند، تجزیه و تحلیل شده است. سپس به دین زرتشتی و مانی‌گری پرداخته شده و آنگاه ذکر به تعبیر و دیدگاه اسلامی بررسی شده است و از طریق بررسی طریقت‌های صوفیه که در ایران فرهنگی شکل گرفت، نوع ذکر آنها و دیدگاه و کاربرد این طریقت‌ها نسبت به ذکر که آیا با موسیقی همراه است یا خیر، بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

مبانی تاریخی و موسیقایی تسخیرشدگی

نیایش و ذکر بدوی

موسیقی و ذکر در مراسم تسخیرشدگی در جنوب ایران

مراسم پُرخوانی (پری خوانی) و ذکر خنجر ترکمن‌ها

تسخیرشدگی و ذکر در دین زرتشتی و مانی‌گری

به‌وجودآمدن تصوف و طریقت‌های اسلامی

ذکر در شریعت اسلامی و شیعی و طریقت‌ها

طریقت رفاعیه و قادریه

طریقت نعمت‌اللهیه

طریقت نقشبندیه

صاحبان یا صاحب‌ها (بلوچستان)

طریقت چشتیه

سهروردیه

طریقت مولویه

اوحدیه

صفویه

خاکساران

ذهبیّه

بکتاشیه

اویسی/اویسیه/ اویسیان منسوب به اویس بن عامر بن حزءبن