معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در شعر فارسي در حدود چهارصد وزن مختلف وجود دارد. مهم‌ترين و مشكل‌ترين مسئله عروض، از قديم تا امروز، طبقه‌بندي اين وزن‌ها بوده است. كوشش‌هاي عروض قديم با طرح دواير عروضي از عهده اين كار برنيامده است. در قرن اخير نيز كوشش‌هاي چند تن از محققان ايراني و خارجي به نتيجه مطلوب نرسيده است. چرا اين كوشش‌ها تاكنون ناموفق بوده است، آيا راه ساده‌اي وجود دارد كه با آن بتوانيم اوزان شعر فارسي را طبقه‌بندي كنيم و از اين طريق به سازوكار آنها دست يابيم؟ چرا عبارتي موزون است (مثلا: «فواره چون بلند شود سرنگون شود») و چرا عبارتي موزون نيست؟ (مثلا: «چون فواره بلند شود سرنگون شود»). تا نتوانيم به اين سؤال پاسخ دهيم نمي‌توانيم وزن‌ها را طبقه‌بندي كنيم. از آنجا كه در اشعار موجود فارسي، نزديك به چهارصد وزن متفاوت و مستقل وجود دارد، بنابراين لزوم طبقه‌بندي وزن‌هاي شعر فارسي نخست به لحاظ كثرت آنهاست. كسي كه مثلا داراي ده تا سي مجلد كتاب باشد نيازي ندارد كه آنها را طبقه‌بندي كند، زيرا براي بازيافتن كتابي كافي است كه نگاهي به عنوان يك يك آنها بيفكند و مطلوب خود را به آساني به دست آورد، اما اگر تعداد كتاب‌هايش بيش از اين مقدار باشد ناچار بايد آنها را به ترتيب خاصي منظم كند تا وقت خود را بر سر اين جستجو به هدر ندهد. از اين گذشته، علم اساسا عبارت است از طبقه‌بندي واقعيت‌ها و در نتيجه، شناخت سلسله مراتب و رابطه آنها نسبت به يكديگر، ‌البته زمينه‌هاي بررسي علوم متفاوت‌اند، اما روش كار همه آنها يكسان است، بدين معني كه مشاهده‌ها و نمونه‌برداري‌هاي فراوان صورت مي‌گيرد و در الگو يا الگوهايي مرتب مي‌شود كه نه تنها روابط متقابل واقعيت‌هاي موجود را توضيح مي‌دهد، بلكه واقعيت‌هاي آينده را نيز تا حدودي پيش‌بيني مي‌كند. بدين گونه با كمترين كوشش،‌ بيشترين اطلاع به ذهن راه مي‌يابد و در آن ضبط مي‌شود و امكان آزمودن فرضيه‌ها را به دست مي‌دهد. پس اگر عروض علم است ـ كه حتما چنين است ـ ‌ناچار علاوه بر قواعد تقطيع وزن‌ها بايد طبقه‌بندي آنها را نيز، چه از جنبه نظري و چه به صورت عملي به دست دهد.

نویسنده در نتیجه‌گیری از این بحث‌ها می‌نویسد: «اولين و مهم‌ترين، و حتي مي‌خواهم بگويم تنها، ‌شرط هر نوع طبقه‌بندي وزن‌هاي شعر فارسي سهولت مراجعه است. فقط آن طبقه‌بندي معتبر است كه بتواند فورا و مستقيما، ‌و هر چه سريع‌تر و آسان‌تر، جوينده را به مطلوب خود و حتي‌المقدور به جاي يگانه‌اي كه براي آن منظور شده است، راهنمايي كند. اهميت اين شرط فقط در فايده عملي آن نيست، بلكه خود نشانه درستي و استواري دستگاه طبقه‌بندي نيز هست».

این کتاب دربردارندۀ سه بخش است. در بخش اول که بیش از سی سال پیش نگاشته شده، شمار اوزان شعر فارسی نزدیک به چهارصد ذکر شده است. اما اکنون می‌توان با اطمینان گفت این رقم از چهارصد گذشته و همچنان رو به افزایش است. از چهار قرن اول هجری نمونه‌های شعری چندانی باقی نمانده است؛ اما از آنچه باقی مانده می‌توان استنباط کرد بیش از صد وزن (به مراتب بیشتر از اوزان شعر عربی) مورد استفادۀ شاعران فارسی‌زبان بوده است. در قرن‌های بعد به تدریج وزن‌های دیگری ابداع شده و به کار رفته و این روند با سرعت بیشتری همچنان ادامه یافته، چندان که در قرن اخیر نزدیک به صد وزن دیگر بر اندوخته سابق افزوده شده و شمار آنها کم و بیش به پانصد رسیده است. رقم دقیقی از شمار اوزان در زبان‌های دیگر در دست نیست؛ اما می‌توان با اطمینان گفت اوزان شعر هیچ زبان دیگری در جهان به این میزان نمی‌رسد. این مجموعه انبوهی از مفردات برهم‌انباشته نیست، بلکه دستگاه منضبط و قاعده‌مندی شکل می‌دهد که در آن هر وزن جای مشخص و از پیش آماده دارد و تا زمانی که این وزن‌ها منظم و طبقه‌بندی نشوند، عروض هرگز به مرتبۀ علم نخواهد رسید. در هشتاد سال اخیر کسانی با کاربرد تقطیع هجایی و با استفاده از دستاوردهای جدید آواشناسی و زبان‌شناسی در این راه کوشش‌هایی کرده و نتایجی هم به دست آورده‌اند. شرح این کوشش‌ها و اینکه در کجا به توفیق انجامیده و در کجا و چرا به خطا رفته‌اند در دو بخش اول این کتاب به تفصیل آمده است. در بخش سوم نیز کوشش شده تا طرحی هرچند مجمل از شیوۀ درست طبقه‌بندی به دست داده شود.