معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با نگاهی به آثار نویسندگان زن به نیکی درمی‌یابیم از هنگامی که زن قلم به دست گرفت و تصمیم گرفت در عرصۀ هنر نویسندگی نیز در کنار مرد بایستد، راه طولانی و دشواری را آغاز کرد. ابتدا شخصیت‌های موجود در نوشتارش تحت نفوذ و سلطۀ مرد بود و دارای تفکر و دیدگاهی مستقل نبود، به همین دلیل نوشته‌های زنان آن روز، نوشتاری مردانه و تحت سیطرۀ فرهنگ و دیدگاه مردانه بود؛ چراکه زنان نویسنده الگوی نوشتن خود را بر پایۀ تقلید از مردان قرار داده بودند. سرانجام زنان دریافتند که زبان مردان برای بیان هدف‌ها و تفکرات‌شان مناسب نیست و برای بیان اهداف و تفکرات خود به زبان دیگری نیاز دارند. در آغاز این راه، زن نویسنده شانه‌هایش را از زیر بار رنج و ستم سالیان دراز سبک کرد و توفان‌های درونش که در اثر بیدادهای مردان ایجاد شده بود را مهار کرد و خشمش را به دست فراموشی سپرد و خود را در نوشته‌هایش فریاد زد و تمنای خود را در قلمش ریخت و به نوشته‌هایش منتقل کرد.

وقتی زن نویسنده به نگاه و سپس به زبان زنانه دست یافت، متن داستان‌هایش نیز دگرگون شد. او نگرانی‌ها، دغدغه‌ها، تمایلات درونی و فیزیولوژی زنان را وارد نوشته‌هایش کرد و این نگاه را در قالب زبان زنانه عرضه کرد. او راه دشواری زا طی کرد تا توانست از نگاه و زبان مردمحور فاصله بگیرد و زبان خاص و ویژه‌ای پیدا کند. پس ادبیات زنان در هر فرهنگ، شاخص خوبی برای درک پویایی آن فرهنگ است. امروز زنان روشنفکر ایرانی به جای انزوا و پرخاشگری، بیشتر چالش‌گرند و به جای تقلید کورکورانه از سنت‌ها، به دنبال کشف راه‌های نو‌اند. در این میان زنان نمایشنامه‌نویس هم می‌کوشند به جای استفاده از شیوه‌های رایج تفکر و روایت، به کشف و شهودی تازه و دست یابند و به قول ویرجینیا وولف به جای تعصب، موعظه یا شعار در نوشته‌هایشان، به نوعی شالوده‌شکنی در بازگویی واقعیات اجتماعی روی آورند.

نمایشنامه‌نویسی زنان ایران در سال‌های اخیر دچار تحول اساسی شده است. زنان نمایشنامه‌نویس با نگاه منتقدانه، مدام واقعیت‌های موجود را مورد پرسش قرار می‌دهند و با نگاهی چالشگر و زنانه، در پی یافتن بهترین تصویر انسانی در جامعۀ خود هستند و در جستجوی مطالبات انسانی، فرصت‌های برابر زندگی و موقعیتی برای رشد و شکوفایی خودند و به آسانی از مشکلات جامعه می‌گویند. آنان در زمینه‌ای می‌نویسند که به تمامی آن را زیسته و تجربه کرده‌اند. زنان با شیوه‌ای که مرهون نگاه و سنت‌های ادبی زنانه است و زبانی که از تسلط و سلطۀ مرد و مردانه بودن تهی شده و ویژگی روحی و شخصیتی زن در آن جاری است، بسیاری از تابوهای جامعه و سنت‌های غلط را در نوشتارهای خود زیر سؤال می‌برند و به غنی‌شدن تفکر و بالارفتن سطح فرهنگ جامعه کمک می‌کنند.

در این کتاب، نمایشنامه‌های دو نمایشنامه‌نویس زن معاصر ایران، نغمه ثمینی و چیستا یثربی بررسی می‌شود و با تأکید بر ماهیت زبان زنان در آثارشان، به جستجوی زبان فراموش‌شده‌ای پرداخته که بی‌شک بازتاب‌دهندۀ واقعیت‌های اجتماعی است.

در فصل اول این کتاب به بحث‌های زبان، زن، فمینیسم، زبان زنانه و ویژگی‌های زبان زنانه پرداخته شده است. نویسنده در این فصل توجه زیاد به جزئیات، ساده‌نویسی، کاربرد کلمات و مفاهیم خاص، تقابل با مظاهر گوناگون مردسالاری حاکم را از ویژگی‌های زبان زنانه می‌داند. وی همچنین می‌گوید: زنانگی در زبان، ساختار روایت را دگرگون می کند و همچنین نگاه و زبان نویسندۀ مرد را از خود کاملاً متمایز می‌کند. راویان زن هنرمندانه خواننده را به دنبال خود می‌کشانند. آنان جزئیات، توصیفات و فضاسازی را ابزار خود قرار می‌دهند تا خواننده نیز چون آنان بیندیشد، احساس کند، لبخند بزند و بگرید.

فصل دوم مروری بر زندگی و آثار چیستا یثربی است. چیستا یثربی متولد سال 1347، از زنان مطرح و پُرکار با توانایی‌های فراوان در زمینه‌های نویسندگی، نمایشنامه‌نویسی، فیلمنامه‌نویسی و کارگردانی تئاتر است که افزون بر این فعالیت‌ها، به ترجمه و نقد نیز می‌پردازد. محور بیشتر داستان‌ها و نمایشنامه‌های یثربی زنان‌اند. وی دلیل آن را «زن بودن خود» می‌داند و اینکه واقعیات دنیای زنان را بیشتر از مردان می‌شناسد. وی همچنین در آثار خود می‌کوشد با کنکاش در زندگی روزمرۀ انسان‌ها و واقعیت وجودی آنها، از اتفاق‌های سادۀ اطرافش به مضمون‌های تازه‌ای بپردازد که در بیشتر آنها طنز تلخی وجود دارد.

در ادامۀ این فصل خلاصه‌ای از نمایشنامه‌های چیستا یثربی همراه با بررسی و تحلیل آنها آمده است که به این نمایشنامه‌ها می‌توان اشاره کرد: راحیل، دخترک شب طولانی، سرخ سوزان، شعبده و طلسم، نقل زنان سنگی، دوستت دارم با صدای آهسته، دو مرد و یک نیمکت و ... .

در فصل سوم زندگی و آثار نغمه ثمینی بررسی شده است. وی در سال 1352 در تهران به دنیا آمده است. او تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی در سال 1370 در رشتۀ ادبیات نمایشی آغاز کرد و سپس کارشناسی ارشد خود را در رشتۀ سینما و دکتری خود را در رشتۀ پژوهش هنر ادامه داد. وی در حال حاضر با آثاری چون: افسون معبد سوخته، خواب در فنجان خالی، شکلک و اسب‌های آسمان خکستر می‌بارند به عنوان یکی از شاخص‌ترین نمایشنامه‌نویسان معاصر ایران مطرح است. وی تأکید زیادی بر روایی بودن آثارش دارد؛ زیرا در همۀ نمایشنامه‌هایی که تاکنون نوشته است، از این ویژگی ـ که همان قصه‌گویی است ـ غافل نبوده است. بنابراین او زمانی از نوشتن نمایشنامه لذت می‌برد که اثرش قصه‌ای را پیش برد. از نظر او قصه مهم‌ترین دستاویزی است که به بهانۀ آن می‌تواند اثرش را خلق کند. ساختار آثار ثمینی اغلب پیچیده، هزارتو و متکی بر روایت‌های چندگانه و غیرخطی است. او به یک موضوع از چند زاویۀ دید مختلف می‌نگرد و دربارۀ آن نظر قطعی‌اش را ارائه نمی‌دهد. از این‌رو چندگانگی روایت دست تماشاگر را باز می‌گذارد که او از منظر دیگری به همۀ آنها بنگرد و با نتیجۀ دلخواه دربارۀ همه چیز قضاوت کند. در واقع می‌توان گفت چندگونگی روایت، قصه‌های ثمینی را متفاوت می‌کند و مخاطب نیز چون نویسنده می‌تواند برای پایان دادن به قصه دست به کار شود.

در ادامۀ این فصل خلاصه‌ای از نمایشنامه‌های ثمینی همراه با بررسی و تحلیل آنها آمده است؛ از قبیل بدون خداحافظی، خواب در فنجان خالی، افسون معبد سوخته، شکلک، تلخ‌بازی قمر در عقرب و ... .

در فصل آخر زبان زنانه در نمایشنامه‌های این دو نویسنده بررسی شده است. در این فصل آمده است: بیشتر ویژگی‌هایی که زبان یک اثر را زنانه می‌کند، در نوشته‌های این دو هنرمند دیده می‌شود. به طوری که می‌توان این دو بانوی نویسنده را از جمله پیشگامان زنانه‌نویسی در هنر نمایشنامه‌نویسی این سرزمین با همۀ ویژگی‌های مثبت آن دانست. نکتۀ قابل توجه در آثار این دو نویسنده، استقلال شخصیت زن از جنس مرد است. زنان در نمایشنامه‌های آنها، توانایی هر فعالیت اجتماعی و هنری دارند. آنها با تابوی جامعه می‌جنگند و به موقعیت‌های شرطی‌شدۀ اجتماع نفوذ می‌کنند. زن در نمایشنامه‌های آنها فرصت روایت دارد، روایت خود و روایت جامعۀ مردسالاری که در آن زندگی می‌کند. آنها ساختارهای کلیشه‌ای کهن را زیر سؤال می‌برند، ویران می‌کنند و بر ویرانه‌های آن با تفکر و اندیشه و نگاهی زنانه، ساختاری نو بنا می‌سازند و هر گاه که وارد فضای اساتیری و حماسی و تاریخی شده‌اند، با ذهن خلاق و زنانۀ خود، قصه‌ای نو با برداشتی تازه ارائه کرده‌اند. این دو بانوی توانای عرصۀ هنر و ادبیات این سرزمین، با به‌کارگیری زبان زنانه توانسته‌اند از موانع و محدودیت‌های اجتماع مردمحور عبور کنند و درک متفاوتی از هستی را وارد آثارشان کنند.

فهرست مطالب کتاب:

سرسخن

دیباچه

فصل اول: زبان، زن، زبان زنانه

فصل دوم: مروری بر زندگی و آثار چیستا یثربی

فصل سوم: مروری بر زندگی و آثار نغمه ثمینی

فصل چهارم: بررسی زبان زنانه در نمایشنامه‌های نغمه ثمینی و چیستا یثربی