معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ولادیمیر مینورسکی(Vladimir Minorsky)  در ۶فوریه ۱۸۷۷ (۱۲۹۳شمسی) در شهر کوچک کُرچه‌وا در نزدیکی مسکو چشم به جهان گشود. از سال ۱۸۹۶تا ۱۹۰۰ در دانشگاه مسکو به تحصیل حقوق و سپس مشغول آموختن زبان‌های شرقی در انستیتوی لازارف شد. در ۱۹۰۳ به خدمت وزارت امور خارجه روسیه درآمد و از ۱۹۰۴تا ۱۹۰۸در کنسولگری روسیه در تبریز و یک سال نیز در تاشکند خدمت کرد. مینورسکی در سال‌های ۱۹۱۱تا ۱۹۱۴ نماینده روسیه در کمیسیون مرزی ایران و عثمانی (از آرارات تا خلیج فارس) بود و در جریان انقلاب ۱۹۱۷ روسیه را ترک کرد. از سال ۱۹۲۳به تدریس زبان فارسی در مدرسه زبان‌های شرقی پاریس پرداخت. پس از آن، از ۱۹۳۲به تدریس زبان و ادبیات فارسی و تاریخ ایران در مدرسه زبان‌های شرقی لندن و در سال ۱۹۳۷ استاد زبان فارسی در دانشگاه لندن شد. در سال ۱۹۴۴بازنشسته شد و از آن پس در دانشگاه کمبریج به تدریس تاریخ ایران پرداخت. مینورسکی در ۲۵ مارس ۱۹۶۶ (۵فروردین ۱۳۴۵شمسی) در کمبریج درگذشت که بنا به تصمیم همسرش (تاتیانا مینورسکی) در مسکو به خاک سپرده شد. آثار پژوهشی ولادیمیر مینورسکی از تنوع کم‌نظیری در حوزه‌‌های ایران‌شناسی، کردشناسی، قفقازشناسی، فرق اسلامی و تصحیح نسخ خطی برخوردار است. وی در مدت شش دهه فعالیت علمی، بیش از دویست مقاله علمی (در دائرةالمعارف اسلام و مجلات دیگر)، و حدود پانزده کتاب به رشته تحریر درآورد و نسخ خطی فارسی، عربی و کردی زیادی تصحیح و منتشر کرد.

با گسترش روابط ایران و روسیه در دوره صفویه، عصر تازه‌ای در مناسبات دو کشور آغاز شد که این مناسبات با فراز و نشیب‌های زیادی تا زمان حاضر تداوم و تحول یافته است. گذشته از مناسبات در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، وجه دیگری از این مناسبات که از آن می‌توان با عنوان کلی روابط علمی ـ پژوهشی یاد کرد نیز در روند کلی مناسات ایران و روسیه سهمی مهم داشته که پیشینه آن قدمتی سیصدساله دارد. با شوربختی تمام باید اذعان نمود که این روابط علمی و پژوهشی از توازن دوجانبه‌ای برخوردار نبوده و مطالعات و پژوهش‌های صورت‌گرفته در روسیه تزاری، شوروی و روسیه جدید که با عنوان ایران‌شناسی در روسیه از آن نام برده می‌شود به هیچ وجه قابل مقایسه با روسیه‌شناسی در ایران نبوده است. مروری بر آثار منتشرشده مرتبط با مطالعات روسیه در ایران و در همۀ حوزه‌های تاریخی، ادبی، زبان‌شناسی و مردم‌شناسی به‌خوبی گویای وضعیت نحیف، کم‌مایه و فاقد ناآوری این مطالعات است و عمده آثار شاخص این حوزه نیز برگرفته یا ترجمه از منابع غربی و روسی هستند. اما آن سوی ماجرا، یعنی مطالعات ایران‌شناسی روسیه نسبتی بسیار دیگرگون با پیشینه و حال روسیه‌شناسی در ایران دارد. در واقع می‌توان اینگونه ادعا نمود که محققان روسی در همه حوزه‌های مرتبط با علوم انسانی و اجتماعی ایران ورود کرده و تقریباً هیچ عرصه‌ای در این حوزه خالی از آثار پژوهشی آنها نیست: فرهنگ‌نویسی‌های متعدد دوزبانه، بررسی تاریخ ایران از قدیم‌ترین ایام تا زمان معاصر، تحقیقات ادبی، مطالعات زبان‌شناسی گسترده، تحقیقات فرهنگ عامه و فولکلور و موارد متعدد دیگر به خوبی مؤید این ادعایند.

این کتاب در اصل انعکاس بخشی بسیار کوچک و البته مهم در روند مطالعات ایران‌شناسی است که در نوع خود تلفیق کم‌سابقه‌ای از دو مکتب مهم ایران‌شناسی در جهان امروز است: مکتب ایران‌شناسی روسیه و مکتب ایران‌شناسی انگلستان. مینورسکی که زاده روسیه و پرورش‌یافته مکتب نخست بود، با دستی پر و تجربه‌ای گرانبها راه هجرت به مکتب دوم را برگزید و در اقامت طولانی خود در فرانسه و انگلستان (1919 ـ 1966) به آمیختن این دو مکتب همت گمارد که دست‌آوردهای آن باوجود گذشت سالیان متمادی، همچنان مرجعی طراز اول برای پژوهش‌های امروزین است.

مینورسکی در معنای واقعی کلمه محققی پرتلاش و خستگی‌ناپذیر بود. نگارش بیش از صد مقاله برای دائرة‌المعارف اسلام (Encyclopedia of Islam) که عمدۀ آنها تک‌نگاری‌های منحصربه‌فردی هستند، به تنهایی می‌تواند پژواکی از کارنامه موفق او باشد. تألیف چند کتاب، انتشار نسخ خطی و نگارش مقالات متعدد نیز وجه دیگری از کارنامه پژوهشی او را دربر می‌گیرند.

همان‌گونه که در این کتاب به خوبی دیده می‌شود، آثار فوق نمایانگر یک بخش از زندگی علمی مینورسکی و به بیانی وجه پیدای دست‌آور‌های علمی او هستند. نظری اجمالی بر فهرست پیش‌روی آرشیو شخصی او که تقریباً همه ابعاد زندگی شخصی، علایق پژوهشی، فعالیت‌های شغلی، ارتباطات منطقه‌ای و بین‌المللی وی را دربر می‌گیرد، تا حد زیادی آن وجه ناپیدای او را آشکار می‌سازد. اهمیت این آرشیو نه‌تنها برای بررسی زندگی و کارنامه علمی ولادیمیر مینورسکی، بلکه بسان منبعی ارزشمند برای تاریخ ایران به ویژه دو دهه اول قرن بیستم است. باقی ماندن ده‌ها دفتر خاطرات روزانه و سفرنامه به مناطق مختلف ایران، هزاران نامه‌نگاری با افراد سرشناس ایرانی و خارجی که در هر نامه گذشته از نوشته‌های متعارف نکات مهم و مباحثات علمی زیادی صورت گرفته؛ پیش‌نویس ده‌ها آثار منتشرنشده از فعالیت‌های پژوهشی و به ویژه عکس‌برداری او از مناطق مختلف ایران که با دقت تمام و به صورت هدفمند مناظر، افراد، قومیت‌ها، آئین‌ها را سوژه عکس خود قرار داده، می‌تواند مبنای طرحی گسترده در مطالعات ایران‌شناسی باشد که با تدوین این کتاب قدم اول برداشته شده است.

گفتنی است مینورسکی به دلیل مأموریت‌های دیپلماتیک متعدد در ایران به ویژه در برهه تعیین مرزهای ایران و عثمانی (1913ـ 1915) که به عنوان نماینده روسیه در کمیسیون مربوطه فعالیت می‌نمود، اطلاعاتی از خود برجای گذاشته که در جای دیگری نمی‌توان سراغی از آنها پیدا کرد. نکته دیگر دقت فوق‌العاده مینورسکی در جمع‌آوری منابع و تهیه گزارش‌های متعدد از رخدادها و دسته‌بندی منظم و حفظ همیشگی همه اسناد و مدارک است. برای نمونه می‌توان به بخش مکاتبات وی اشاره کرد. گذشته از آنکه او همه نامه‌های دریافتی را حتی با پاکت مربوطه نگهداری نموده، هنگام نوشتن نامه به افراد دیگر، پیش‌نویسی از آن نیز برای خود تهیه کرده است؛ به گونه‌ای که اگر امروزه امکان دسترسی به نامه‌های ارسالی او میسر نباشد، این پیش‌نویس‌ها به خوبی می‌توانند ما را در جریان کامل متن آنها قرار دهند. دقت نظر و وسواس او به قدری بوده که حتی لاشه بلیط هواپیما و اطلاعیه‌های سخنرانی افراد دیگر را نیز برای ما به یادگار گذاشته است.

پس از درگذشت ولادیمیر مینورسکی با تصمیم همسرش تاتیانا مینورسکی پیکر او به روسیه منتقل و در مسکو به خاک سپرده شد. مطابق رویه موجود در روسیه، نوع خاصی از سامانه نگهداری اسناد و مدارک مربوط به چهر‌های شاخص در این کشور موجود است که از آن با عنوان آرشیوهای شخصی یاد می‌شود. اسناد و مدارک مینورسکی نیز در همین چارچوب با تنظیم همسرش به آرشیو مربوطه به نام آرشیو شرق‌شناسان روس که در انستیتوی نسخ خطی آکادمی علوم روسیه در پترزبورگ مستقر است منتقل و بایگانی می‌شود.

آرشیو مینورسکی در این انستیتو به شماره/ فوند 134 محفوظ است و دارای 6 بخش/ اُپیس می‌باشد که با تفکیک موضوعی تنظیم شده‌اند:

اُپیس 1: آثار علمی مینورسکی (102ـ1963)، 828 سند/پروند (از یک تا صدها برگ)

اپیس 2: اسناد شخصی، خانوداگی و شغلی (1887ـ1977)، 596 سند/ پروند (از یک تا صدها برگ)

اول: اسناد شخصی و خانوادگی (1823ـ1977)

دوم: اسناد مربوط به فعالیت‌های شغلی (1848ـ1965)

اُپیس 3: مکاتبات (1871ـ1966)، 2455 سند/پرونده (از یک تا ده‌ها نامه)

اول: نامه‌های ارسالی مینورسکی (1913- 1965)

دوم: نامه‌های مستقل (1914ـ1919، 1946ـ1962)

سوم: نامه‌های فرستاده‌شده به مینورسکی (1903ـ1966)

چهارم: نامه‌های مربوط به افراد دیگر (1871ـ1961)

پنجم: نوشته‌های روی هدایا (1920ـ1961)

اِپیس 4: آثار علمی دیگران (1854ـ1964)، 243سند/پرونده ( از یک تا صدها مورد)

اُپیس 5: عکس‌ها (1888ـ1963)، 110 پرونده (از یک تا ده‌ها قطعه عکس)

اُپیس 6: کلکسیون اسناد و بریده‌های نشریات (1829ـ1966)، 143 سند/ پرونده (از یک تا صد‌ها صفحه)

اول: اسناد (1829ـ1953)

دوم: بریده‌های نشریات (1907ـ1966)

سوم: روزنامه‌ها (1915ـ 1964)

در این کتاب بر اساس فهرست راهنمای آرشیو همۀ اسناد و پرونده‌ها شماره‌گذاری شده و مطابق نشانه‌های اختصاری امکان دسترسی به آنها میسر است. اطلاعات موجود برای هر سند/ پرونده شامل موارد زیر است:

آدرس آرشیوی؛ نویسنده/فرستنده/ گیرنده؛ موضوع؛ مکان، زبان؛ تعداد؛ تاریخ؛ تعداد صفحات.

سفارش یا ارجاع به هر سند با توجه به نشانه‌های اختصاری تعریف‌شده که در ابتدای این کتاب ذکر شده است میسر است. برای مثال سند: الف- 1 معرف سند زیر است:

انستیتوی نسخ خطی پترزبورگ/ آرشیو شرق‌شناسان/ فوند 134 ( آرشیو شخصی ولادیمیر مینورسکی)/ بخش (اُپیس): 1/ سند شماره 1.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه

معرفی گنجینه پژوهشی ولادیمیر مینورسکی

سال‌شمار زندگی مینورسکی

الف) آثار علمی (1902ـ1963)

ب) اسناد شخصی، خانوادگی (1887ـ1977)

ج) مکاتبات مینورسکی (1871ـ1966)

د) آثار علمی دیگران (1854ـ1964)

هـ) عکس‌ها (1888ـ1963)

و) کلکسیون اسناد و بریده‌های نشریات (1829ـ1966)

پیوست‌ها (تصاویر اسناد و عکس‌ها)