تاریخنوشتههای جغرافیایی در جهان اسلامی
خلاصه
این کتاب شرح تفصیلی و دقیق ادبیات جغرافیایی اسلامی و یکی از آثار ارزشمند کراچکوفسکی، آکادمیسین و خاورشناس سختکوش و عربشناس روسی است.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
این کتاب در متن روسی با عنوان «ادب جغرافیایی عرب» آمده است. نباید چنین پنداشته شود که مقصود از عرب، صرفاً جغرافینگاران عرب بودهاند؛ زیرا غربیان اغلب مؤلفان و آثار نویسندگان عهد اسلامی که همه یا بخشی از نوشتههای آنان به زبان عربی بوده است را با عنوان عرب و عربی مشخص و معرفی میکنند. بیشتر جغرافینگارانی که در این کتاب از آنان یاد شده است، ایرانی و غیرعرب هستند که با اندک توجهی به فهرست و مطالب کتاب این نکته روشن میشود. بنابراین جا دارد که این کتاب را ادب جغرافیایی اسلام بنامیم، چه جز از جغرافینگاران ایرانی، از جغرافینگاران اسپانیانی، ترک و جز آنان نیز بحث شده است. شرح احوال و آثار جغرافینگاران عهد اسلامی و تحلیلی که آکادمیسین کراچوفسکی از آنان ارائه کرده، درخور توجه است.
ایگناتی کراچوفسکی متولد 1883 میلادی در لیتوانی، از برجستهترین اسلامشناسان، عربشناسان و خاورشناسان اتحاد جماهیر شوروی و جهان و همچنین از بنیانگذاران حوزۀ اسلامشناسی و عربشناسی در اتحاد شوروی سابق بود. او افزون بر پژوهشهای گسترده در زمینۀ نسخهشناسی تاریخی و جغرافیایی، با استناد به منابع دست اول اسلامی به ترجمه و تفسیر قرآن کریم به زبان روسی اقدام کرد. کراچوفسکی به تأسیس انجمن عربشناسان شوروی همت گماشت و شاگردان فراوانی از او درس آموختند. نوشتههای کراچوفسکی دربارۀ نسخههای خطی عربی در جهان مورد اقبال قرار گرفتند و از سال 1949 تا 1965 چهار بار تجدید چاپ شدند.
کراچوفسکی در این کتاب میکوشد تا از جغرافیا به تاریخ نزدیک شود و از اینرو هدف خود را «بهرهگیری از متون جغرافیایی به عنوان متون تاریخی با هدف ردگیری سیر تحول تمدن اسلامی» عنوان میکند. بررسی کتاب نمایانگر آن است مؤلف حداقل 21 بار مستقیم و غیرمستقیم واژۀ خلیج فارس را به کار میبرد و به بعضی از تفاسیر قرآن کریم در این باره اشاره میکند. او در جایی مینویسد: «... خلیج دیگری وجود دارد که از سرزمین ایران خارج میشود و نامش خلیج فارس است، و همان دریای بصره است ... » و در ادامه مینویسد: «.... میان این دو خلیج، ... یعنی خلیج ایله و خلیج فارس، سرزمین حجاز و یمن است ...».
در بخشی دیگر از کتاب، کراچوفسکی با اشاره به مسیرهای بازرگانی یادآور میشود که: «... دربارۀ تجارت دریایی با هند و مجمع الجزایر مالایا و چین، عربان ترتیباتی را که از دوران ساسانیان در ناحیۀ جنوبی عراق و سواحل خلیج فارس معمول بود حفظ کردند».
اساس این کتاب که تألیف آن سالها طول کشید، کنفرانسهایی است که مؤلف از سال 1910 به بعد در فواصل مختلف در دانشگاه پطرزبورگ و پس از آن در دانشگاه لنینگراد ایراد کرده است و هدف آن بحث عمومی در تاریخ جغرافیا نیست، بلکه خواسته است تاریخ گونههای مختلف نوشتههای جغرافیایی را عرضه کند و تکامل آنها را از نخستین اشارههای شعر جاهلی تا دوران حاضر بازنمایی کند. این کتاب با این حال از نوشتههای علمی و نوشتههای تودهای سخن دارد و از جغرافیای علمی و توصیفی و جغرافیای عمومی و اقلیمی بحث میکند و حتی سفرنامههایی را که رنگ ادبی خالص و بلکه افسانهای دارد، از نظر دور نمیدارد.
با وجود آنکه در ضمن گفتگو از آثار ادبی رابطۀ آنها را با علم جغرافیا و تاریخ اکتشافات جغرافیایی منظور داشته و در عرضۀ عمومی مطالب نقش تکامل فرهنگ اسلامی را از نظر دور نداشته است، روش عمومی او روش زبانشناختی است، یعنی بیش از هر چیز به گفتگو دربارۀ طبیعت پدیدههای ادبی جغرافیایی و تکامل آن توجه کرده است.
به طور کلی هدف این کتاب مطالعۀ همۀ نواحی مطلب به طور دقیق و کامل نیست، بلکه میخواهد طرحی کلی از تکامل نوشتههای جغرافیایی و شخصیتها و مؤلفات آنان در حدود کنجکاویهایی که تحقیقات معاصر بدان رسیده، عرضه کند و نیز کمک لازم را به صورت یک مرجع ابتدایی برای مطالب مختلفی که از آن بحث میشود، فراهم آورد.
کتاب در دو دفتر بدین ترتیب سامان یافته است:
دفتر اول:
فصل 1: جغرافیا نزد جغرافیدانان مسلمان پیش از پیدایش کتابهای جغرافیایی
فصل 2: آغاز جغرافیای ریاضی در جهان اسلامی
فصل 3: جغرافیشناسان مکتب یونانی و زیجهای بزرگ
فصل 4: جغرافیدانان لغتشناس, جهانگردان قرن نهم/ سوم هـ
فصل 5: مؤلفات عمومی درباره جغرافیا در قرن نهم/ سوم هـ
فصل 6: مسعودی و جهانگردانی که در قرن دهم/ چهارم هـ به نواحی شمال سفر کردهاند
فصل 7: مکتب کلاسیک جغرافیای قرن دهم/ چهارم هـ
فصل 8: دیگر جغرافیشناسان قرن دهم/ چهارم هـ
فصل 9: بیرونی و جغرافیشناسان مشرق در قرن یازدهم/ پنجم هـ
فصل 10: جغرافیشناسان قرنهای یازدهم و دوازدهم/ پنجم و ششم هـ در مغرب
فصل 11: جغرافیشناسان قرن دوازدهم/ ششم هـ در مشرق
فصل 12: یاقوت و مؤلفان نیمه اول قرن سیزدهم/ هفتم هـ
فصل 13: نیمه دوم قرن سیزدهم/ هفتم هـ
فصل 14: قرن چهاردهم/ هشتم هـ
فصل 15: دایرة المعارفهای دوران ممالیک ـ سفرهای ابن بطوطه
فصل 16: ابن خلدون و جغرافیا در مغرب در قرن پانزدهم و شانزدهم/ نهم و دهم هـ
دفتر دوم
فصل 17: مقریزی و جغرافیشناسان مصر تا فتح عثمانی
فصل 18: جغرافیای اقلیمی در شام و فلسطین در قرنهای چهاردهم و پانزدهم/ هشتم و نهم هـ
فصل 19: نوشتههای جغرافیای فارس در قرن پانزدهم/ نهم هـ تا دوران حاضر
فصل 20: جغرافیای دریانوردی به نزد عربان و ترکان در قرنهای پانزدهم و شانزدهم/ نهم و دهم هـ
فصل 21: نوشتههای جغرافیایی ترکی از قرن پانزدهم تا قرن نوزدهم/ نهم تا سیزدهم هـ
فصل 22: مؤلفات جغرافیایی سوریه و اقطار و مجاور آن در قرن شانزدهم/ دهم هـ
فصل 23: قرن هفدهم/ یازدهم هـ
فصل 24: قرن هجدهم/ دوازدهم هـ
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قفلهای دستساز آذربایجان
رحمان احمدی ملکیاز بین آثار فلزی، قفل به دلیل دارابودن نوعی رمز عملکرد و درونمایۀ رازگون، از اهمیت زیادی در حیطۀ تل
نظری یافت نشد.