معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فرهنگ و ادبیات گذشتۀ ما مرهون آثار برجای مانده از عارفان و فیلسوفان و دیگر عالمانی است که در طول بیش از ده قرن به رشتۀ تحریر درآمده است و آنچه از این آثار به دست ما رسیده است، نسبت به کل آن بسیار ناچیز است. «مجالس عارفان» بخش اندکی از گنجینۀ ادب و معرفت پارسی است که تاکنون به دلیل فهرست‌نویسی نادرست برای ما ناشناخته بوده است. این مجالس در جُنگی به شماره 1300 در کتابخانۀ منطقه‌ای قونیه نگهداری می‌شود که دربردارندۀ ده‌ها رساله و مکتوب بزرگ و کوچک است و در فهرست کتابخانه تنها با عنوان «رسالة فی التصوف» معرفی شده است.

این کتاب یکی از کهن‌ترین و لطیف‌ترین متون ادبیات پارسی است که از یک‌سو ما را در شناخت بهتر ادبیات و فرهنگ ایران اسلامی یاری می‌رساند و از سوی دیگر با دغدغه‌ها و آموزه‌های معرفتی و طریقتی بزرگانی چون ابوسعید ابوالخیر و خواجه یوسف همدانی آشنا می‌سازد که پیش از این ما آنها را بیشتر از زبان دیگران شناخته بودیم.

ابوسعید ابوالخیر روز یکشنبه اول ماه محرم سال 357 در میهنه به دنیا آمد و در روز پنج‌شنبه چهارم شعبان سال 440 در همان‌جا درگذشت. آوازۀ شیخ در زمان حیاتش از شرق به غرب همه جا را فرا گرفت. مجالس ابوسعید بارزترین وجهۀ ارتباطی او با دیگران بود، گو اینکه اولین مواجهۀ بیشتر مدرمان زمان ابوسعید نیز با وی از راه همین مجالس بوده است.

افزون بر اینکه محتوای معرفتی و طریقتی مجالس ابوسعید در نوع خود کم‌نظیر است و بهتر از هر اثر دیگری ما را با شخصیت علمی و معنوی او آشنا می‌کند، از جهت ادبی نیز دارای ویژگی‌هایی است که می‌تواند آن را به عنوان اثری فاخر در ادبیات مطرح نماید. این مجالس با نثری آهنگین و خاص خود نشان از نوع گویش و ادبیاتی دارد که در قرن چهارم و پنجم هجری در خراسان مرسوم بوده است. از ویژگی‌های ادبی این مجالس می‌توان به این موارد اشاره کرد: الف) استفاده از واژگان کهن فارسی از قبیل انباز، صارخکی، ورو، ایراچه، واز، بوک و ...؛

ب) ترکیبات ویژۀ این رساله مانند 1. تقدیم بای التزام بر نفی: به نیاسایی، بنروی، 2. فاصله‌انداختن بین «می» و فعل: می فدا باید کرد، می گذر باید کرد، می رضا نیفتد و ...، 3. بخشی دیگر از ترکیبات خاص: بر ناخنی باید نبشت، بیوس بیهده، دریغا کت نداشتم و ...، 4. تغییر و تبدیل در آواها: هیچچیز (هیچ چیز)، زفان (زبان)؛

ج) اشعاری که ابوسعید در مجالس خود از آنها استفاده نموده است.

ابویعقوب یوسف بن ایوب بن یوسف همدانی در سال 440 یا 441 در بوزنجرد از توابع همدان به دنیا آمد. وی پس از سال 460 به مدرسۀ نظامیۀ بغداد کوچید و در مجالس درس ابواسحاق شیرازی حضور یافت و از او علم فقه و اصول و کلام آموخت. وی در سال 535 در راه مرو در منطقه‌ای به نام بامنین رحلت کرده و در همان مکان دفن گردید و پیکر او چندی بعد توسط یکی از مریدانش به نام ابن نجار از بامنین به مرو انتقال یافته و در مرو دفن شد. زندگی او همچون عارفان دیگر مسلمان در پس پردۀ تمجیدهای اغراق‌آمیز و گاه بیان کرامات و انتسابات بی‌اساس بعضی از اهل طریقت پوشیده مانده است.

بر اساس آنچه در مجالس خواجه یوسف همدانی می‌خوانیم مهم‌ترین دغدغۀ وی تلفیق ظواهر شریعت با امور باطنی است و درون‌مایۀ مجالس او را تفسیر باطنی آیات و روایات شکل می‌دهد. او در این چند مجلس بیش از 50 آیه و حدیث را به صراحت مورد استشهاد و تفسیر قرار داده است و در حقیقت هر بخش از این مجالس را می‌توان تفسیر و برداشت خواجه از آیه یا روایتی دانست. در مجموع می‌توان گفت مجالس خواجه در راستای آداب و رسوم اهل شریعت و طریقت است و بر خلاف ابوسعید که معمولاً عادات و رسوم شریعتی و طریقتی را مورد نفی قرار می‌داد، خواجه آنها را تقویت می‌کند.

بخش نخست از نسخۀ حاضر رساله‌ای است دربردارندۀ مجالسی است که در آن هیچ اشاره‌ای به صاحب مجالس نشده است و ظاهراً علت آن، افتادگی آغاز رساله است. این رساله تقریباً از اواسط مجلس دوم شروع شده و به مجلس هشتم ختم می‌شود. البته در مجلس هشتم نیز بخشی از متن افتاده که کاملاً مشخص نیست این افتادگی بخشی از مجلس هشتم می‌باشد یا مجالس دیگری وجود داشته که به مرور زمان از بین رفته است. با اینکه در رساله نشانی از نام صاحب مجالس وجود ندارد اما با توجه به ادبیات و ساختار جملات این مجالس و حقایق و لطایفی که در آنها ذکر شده است می‌توان گفت که این مجالس توسط یکی از مشایخ عرفان و تصوف در سده‌های پنجم و ششم ایراد شده است. ادبیات و محتوای این مجالس شباهت‌های زیادی با آثاری همچون کشف الاسرار میبدی و روح الارواح دارد و شواهد متعددی وجود دارد که مؤلف کتاب روح الارواح را با این مجالس مرتبط می‌سازد؛ شواهدی همچون: وجود حکایاتی که افزون بر محتوا در عبارات نیز یکسان هستند، استفاده از لغات و تعابیر مشترک، ترجمۀ یکسان عبارات عربی، انشای هر دو اثر در قرن پنجم و ششم.

در این کتاب ابتدا هشت مجلس از ابوسعید ابوالخیر، سپس هشت مجلس از خواجه یوسف همدانی و در انتها شش مجلس از عارفی ناشناخته آمده است.

فهرست مطالب کتاب به این شرح است:

فهرست

مقدمۀ مصحح

مجالس ابوسعید ابوالخیر

مجالس خواجه یوسف همدانی

مجالسی از عارفی ناشناخته

یادداشت‌ها

نمایه‌ها