معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب اثری است تاریخی ـ ادبی یا ادبی ـ تاریخی به نظم و نثر از نورالدین محمد شریف کاشانی متخلّص به نجیب، شاعر و نویسندۀ بزرگ پهنۀ ادب فارسی و ملک الشعرای شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، که از آثار و متون برجستۀ دورۀ صفوی به شمار می‌رود و تاکنون بدان صورت که باید معرفی و شناخته شده باشد همچون کلیات اشعارش ناشناخته مانده است. از این‌روست که نام نجیب در هیچ یک از کتب تاریخ ادبیات، حتی به صورت گذرا هم نیامده است. این اثر بر پایۀ تنها نسخۀ موجود شناخته‌شدۀ معتبر و اصل و منحصربه‌فرد آن، مضبوط در کتابخانۀ کاخ گلستان تصحیح گردیده است.

موضوع کشیک‌خانه در حقیقت بازگوکردن منتخبی از خاطرات نجیب است که در ایام کشیکی که وی به عنوان مصاحب و مونس از سوی شاه سلیمان صفوی برای سلطان جلال‌الدین اکبر مأمور شده بود تا در روزهای شنبه و چهارشنبه از صبح تا شام همنشین و مونس و هم‌صحبت شاهزادۀ هندی ـ که فرزند اورنگ زیب است ـ باشد و موضوعات مطروحه از سوی او را همراه با توضیح پاسخ گوید و نیز با سخنان خود به عنوان ملک الشعرا او را سرگرم سازد.

نجیب در غرۀ محرم (= اول محرم) 1110 هـ.ق تألیف کتاب را به پایان برده و این تاریخ به ظاهر اول محرم بودن آن سه سال و در حقیقت دو سال بعد از اخراج سلطان جلال الدبن اکبر از اصفهان است. سلطان جلال الدبن اکبر فرزند ذکور سوم اورنگ زیب گورکانی پادشاه هند است.

محور و انگیزۀ تألیف این کتاب کلاً به سبب ایام پناهندگی و اقامت سلطان جلال‌الدین اکبر از سال 1099-1107 ق و اتفاقات به وقوع‌پیوستۀ این ایام در اصفهان است.

نجیب می‌گوید روزهای کشیک من شنبه و چهارشنبه است که در خدمت سلطان جلال‌الدین اکبر باشم و روزهای یکشنبه و پنجشنبه کشیک ملا محمدامین سعدالله خانی و دوشنبه و جمعه کشیک فاضل هندی ـ که ملا بهاء‌الدین باشد ـ است. با این وجه روشن می‌گردد که در وسط هفته یعنی روز سه‌شنبه، سلطان جلال‌الدین اکبر کشیکی نداشته است.

تعداد کشیک‌های مندرج در تاریخ کشیک‌خانه، از 48 فقره تجاوز نمی‌کند و آشکار است که با موضوع «روزهای کشیک نجیب در هفته» که بدان اشارت رفته با احتساب 52هفتۀ سال، کشیک سالانۀ نجیب برابر با 104 کشیک و نتیجتاً هشت سال اقامت جلال‌الدین اکبر در اصفهان، نجیب باید بیش از 800 کشیک را اندکی کم یا زیادتر برای او به انجام رسانده باشد.

با تعداد چهل و هشتگانۀ کشیک‌ها روشن می‌گردد که این تعداد کشیک‌ها، گلچینی از 800 کشیکی است که نجیب به ضبط و نقل آنها پرداخته است. در حقیقت این تعداد کشیک را اگر بخواهیم به ماه و سال بیان کنیم می‌توانیم بگوییم: ذکر کشیک‌های 24 هفته یا حدود نیم‌سال؛ که قاعدتاً کشیک‌های چهل و هشتگانۀ حاضر برجسته‌ترین مطالب و موضوعات و واقعات هشت سالۀ اقامت جلال‌الدین اکبر در اصفهان است.

کشیک‌های مندرج در نسخۀ تاریخ کشیک‌خانه به دو قسم می‌شود: کشیک‌های کامل که افتادگی و نقسی ندارند و کشیک‌های ناقص که ده فقره از کشیک‌ها به وجه عمد ناقص شده‌اند.

به هر حال به سبب ناآرامی‌هایی که سلطان جلال‌الدین اکبر در اصفهان به وجود آورد شاه سلطان حسین عذر وی را خواست تا اصفهان را ترک کند. سلطان جلال‌الدین اکبر به همراه سه هزار نفر افاغنۀ تحت امر وی با هدایای فراوان از قبیل اقمشه، طلا و جواهرات و وجه نقد یکصدهزار تومانی ـ که شاه سلطان حسین به وی اهدا کرده بود ـ راهی مشهد مقدس شد و از این سال یعنی سال 1107 ق. تا سال 1119 ق. در مشهد اقامت داشت. در این سال که اورنگ زیب درگذشت، سلطان جلال‌الدین اکبر هم در مشهد درگذشت.

گوناگونی مطالب آورده شده در کشیک‌ها ـ بیشتر حاصل پاسخ به پرسش‌هایی است که نجیب به سلطان جلال‌الدین اکبر داده ـ بسیار است و از هر دری سخن رانده است. نجیب در تاریخ کشیک‌خانه علاوه بر لغاتی که در زبان مرسوم بوده، لغات محلی کاشان را نیز اضافه کرده است. برای مثال لغت «تَفاق» به معنای جمعی است که برای یک موضوع نتیجۀ واحد دارند؛ یا به عبارت دیگر «شور و مشورت». این کلمه در نثر نجیب آمده و نمایۀ تعبیرات و ترکیبات را که البته 2500 تعبیر و ترکیب است.

در بیاضی که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی موجود است شانزده فقره نامه‌های نوشته شده از سوی شاه سلیمان صفوی و شاه سلطان حسین صفوی در بین سنوات 1098 تا 1112 ق. به عنوان سلطان جلال‌الدین اکبر در دست است که می‌تواند روشن‌کنندۀ موقعیت وی و اقامتش در اصفهان و مشهد مقدس باشد.

در این کشیک‌خانه، 48 کشیک آورده شده که هر یک با عنوان «کشیک دیگر» از همدیگر جدا شده‌اند.