معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در مجمل الاقوال با بیش از دوهزار مثل مواجهیم که در اغلب متون ادبی، تاریخی یا دیوان‌های شعری به کار رفته‌اند. در ذیل 77 موضوع انتخاب و بخش‌بندی شده‌اند. گاهی همانند امثال فارسی نیز ذکر شده است؛ از این‌رو بسیاری از آنها ویژۀ جوامع عرب‌زبان نیست و به همین دلیل کمتر ساختگی‌اند.

مؤلف حدود سه چهارم کتاب را با نثر فارسی نیز گزارش کرده است. آنگونه که زیر بیت‌های عربی برگردان فارسی آن را کلمه به کلمه و با خطی ریزتر به صورت مورب نگاشته است. مؤلف دربارۀ این کتاب می‌گوید: «این کتاب اصلی گشت در فن امثال و محاضرات که مقبول ارباب فضل و مطلوب اهل هنر است بغایت مشبع و از کتب دیگر بأسرها مغنی و مقنع، چه در هر معنی که اهل انشا و بلاغت و ارباب براعت و فصاحت را چون به طریق تناسب و تقارب آیتی و إما مثلی و أما شعری، موافق دست دهد و در کلام درج کنند نظام آن داده باشد و حق آن به تمتم گزارده».

هدف مؤلف از برگردان متن به فارسی عبارت بود از سهولت استفاده از سوی غیرعرب؛ «چون می‌خواست که فایدۀ آن عام‌تر و نفع آن تمام‌تر باشد و اصناف مردم از او بهره و نصیب بود التزام نمود که تمامت کتاب من اوله الی آخره از آیت و اخبار و امثال و اشعار جمله به پارسی مترجَم باشد».

نام مؤلف «احمد بن احمد بن احمد» و شهرتش «الدمانیسی السیواسی» است و این دو را از زادگاه پدر و خود برداشت؛ چراکه پدرش از شهری در «ارمینیه» به نام «دمانیس» بود، اما خود در سیواس از شهرهای آسیای کوچک زاده شد. دربارۀ زادروز او چیزی نمی‌دانیم، زیرا در متن مجمل الاقوال تنها تاریخی که دیده می‌شود، مربوط به پایان کار کتابت نسخه است: غرّه ربیع الاول سنه ثلاث و تسعین و ستمأة یعنی دهه نخست از ماه ربیع الاول سال 693. با پذیرفتن ابن مطلب که مؤلف در این زمان در سن پختگی و کمال بوده، بدیهی است او را متعلق به سدۀ هفتم هجری بدانیم.

مؤلف از این منابع برای کتاب خود برشمرده است: «1. محفوظات؛ 2. مجموعات؛ 3. تعالیق؛ 4. سفاین که از عهد جوانی در معنی حِکم و امثال و لطایف و آثار و غرایب و اشعار در ضمن قماطر و دفاتر مدخّر داشت و از کتب بسیار به روزگار اختیار کرده بود، مجموعی ترتیب کرد و آن را در سلک تنسیق و تنظیم درآورد. آنچنان که بیرون از متفرقات (که در مدت ممارست به قدر استطاعت جمع شده بود) مقدار بیست پاره کتاب معتبر (که هر یک در این فن مشهور و مذکوراند، چون: امثال ابی عبید، امثال میدانی، امثال زمخشری، امثال ابوبکر رازی، امثال روضة الناظر، کتاب یواقیت، کتاب جوامع الکلم و ...) تصفح کرده و مقاصد و نخب آن برچیده به ترتیب ابواب بنهاد».

مندرجات کتاب در دوقسم و هر یک دربردارندۀ چند باب است: قسم اول با عنوان مؤتلفات شامل هفتاد باب است و هر باب خاص یک موضوع مرتبط با مباحث اخلاقی است که به کار اهل انشاء و بلاغت می‌آید و این همان نقطه اشتراک و تشابه همه این باب‌هاست، لذا مؤتلفات نام گرفته است.

قسم دوم در مختلفات و متفرقات دارای هفت باب که بین این باب‌های هفت‌گانه هیچ ارتباط چشمگیری وجود ندارد و شاید به همین دلیل این قسم چنین نامی یافته است.

شیوۀ مؤلف در تنظیم یادداشت‌هایش بدین قرار است که پس از عنوان هر باب ـ که به عربی است ـ ابتدا آیات قرآن و سپس اخبار و روایات منسوب به صحابه و حضرت علی (ع) و سخنان بزرگان را آورده و سپس امثال عربی و سرانجام اشعار شاعران عرب در این طریق. گاهی مؤلف مشابه فارسی یک مثل را نیز آورده است که این امر بیشتر در باب‌های نخست اتفاق افتاده است و در باب‌های قسم دوم. مجموع شمار حکمت‌ها و مثل‌های فارسی که به عنوان شاهد و نمونه‌ای از موضوع باب‌های مربوطه آمده است، به حدود پنجاه می‌رسد، و این تعداد از مجموع حدود 2300 مورد، یعنی اندکی بیش از دو درصد کل مجموعه.

از مجموع 44 بیت فارسی، چهار بیت از مسعود سعد سلمان، یک بیت از سنایی غزنوی، چهار بیت از رشید ادیب و چند بیت نیز از خود مؤلف است و مابقی را با لفظ «گفته‌اند» و «آخر» آورده است.

نسخۀ خطی استفاده شده برای تصحیح این کتاب در 163 برگ دورو یعنی 326 صفحه است که در کتابخانۀ مرکز احیای میراث اسلامی نگهداری می‌شود.