معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این مطالعه در درجۀ نخست به اندیشه و کردار روشنفکران غیرمذهبی و روشنفکران مذهبی غیرروحانی پرداخته شده است. استدلال می‌شود در سال‌هایی که به انقلاب انجامید، آنچه در محفل‌های فکری ایران رواج داشت، بحثی بومی‌گرایانه بود که از اسلام شیعی به مراتب فربه‌تر، همه‌جانبه‌تر و فراگیرتر بود. آری مذهب شبعه بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ سیاسی ایران است و بی‌شک فرهنگ سیاسی پس‌زمینه‌ای است که نمایش سیاست روی صحنۀ آن بازی می‌شود. اما این استدلال که فرهنگ سیاسی ایران به گونه‌ای یکتا اسلامی است، تاب یک وارسی دقیق را نمی‌آورد. مطالعه نویسنده دربارۀ ذهنیات، شناخت و مباحث نخبگان روشنفکری معاصر ایران نشان می‌دهد که ایدئولوژی انقلاب ایران در آغاز منحصراً اسلامی نبوده است. به عبارت دیگر مذهب شیعه یکی از ارکان کلیدی ایدئولوژی انقلاب بوده اما تنها رکن آن نبوده است.

نویسنده در این کتاب چگونگی واکنش روشنفکران ایرانی به دگرگونی‌های فرهنگی، اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی درون جامعه ایران بین سال‌های 1330 تا 1370 را بررسی می‌کند؛ این فاصله زمانی مورد بررسی اهمیت زیادی دارد، زیرا دورانی را دربرمی‌گیرد که در آن دگرگونی‌های اجتماعی ـ اقتصادی و دگردیسی‌های سیاسی عظیمی همچون انقلاب اسلامی رخ داده است. وی با بررسی چگونگی برخورد روشنفکران ایرانی با دنیای غرب از گذشته تاکنون نشان می‌دهد که تلاش برای تعبیۀ یک هویت ملی اصیل چگونه در کانون توجه آنها قرار داشته است. بروجردی با بهره‌گیری از آثار میشل فوکو و ادوارد سعید نشان می‌دهد که ایرانی‌ها چگونه از درک کم و بیش نادرستی که از غرب داشته‌اند برای شکل دادن به هویت خود استفاده کرده‌اند و غربی‌ها متقابلاً چگونه ایران را به شکلی منفی جلوه‌گر ساخته‌اند تا از این امر برای اثبات برتری فرهنگی خود سود جویند. وی همچنین استدلال می‌کند که روشنفکران ایرانی عمیقاً وامدار اندیشه و فکر غرب هستند که در واقع مبنای فرهنگی تلاش مداوم آنها در جهت شکل دادن و اثبات هویت و موجودیت آنها به شمار می‌رود.

نویسنده پژوهش خود در مورد تاریخ فکری ایران معاصر را در حیطۀ یک مثلث فرهنگی محدود ساخته است: تأثر فرهنگ و تمدن غرب، میراث ماقبل اسلامی ایران و برآورد روشنفکران از این دو. اهمیت عامل نخست در این واقعیت نهفته که قابلیت‌های فلسفی، علمی، اقتصادی و نظامی غرب تأثیری قطعی بر شیوۀ روزمرۀ زندگی و تفکر در ایران برجای گذاشته است. عامل دوم از این نظر اهمیت دارد که سرچشمۀ اصلی هویت فرهنگی و فکری ایرانیان را تشکیل می‌دهد. عامل سوم به این دلیل تعیین‌کننده است که روشنفکران، در مقام آفریننده و راویان فرهنگ، نقش حیاتی در میانجی‌گری بین فرهنگ غربی و میراث (ماقبل) اسلامی ایران ایفا کرده‌اند. در محدوده این مثلث فرهنگی رشته‌ای پرسش برای روشنفکران ایران پدید آمده است: غرب چیست؟ چگونه باید با آن مواجه شد؟ عناصر تشکیل‌دهندۀ هویت ایرانی کدامند؟ رابطۀ مناسب میان دین، علم و فلسفه کدام است؟ آیا برای جامعۀ در حال توسعه‌ای مانند ایران دین یک نابهنگامی تاریخی است؟ آیا باید مدرنیت و دنیوی‌گری را پدیده‌هایی جهان‌شمول دانست، یا فرآورده‌هایی غربی که با فرهنگ ایرانی سازگاری ندارند؟ بروجردی شیوه‌های فرمول‌بندی اینگونه پرسش‌ها و پاسخ‌های روشنفکران ایرانی به آنها را از طریق بررسی نقادانه فرآورده‌های گفتمانی روشنفکران ایرانی در بحث از دولت و جهان غرب مورد بررسی قرار می‌دهد.

وی در این کتاب، تحلیل خود از ترازنامۀ فکری روشنفکران ایران در پنج دهۀ اخیر را هم از طریق نگرشی اجمالی به محیط اجتماعی ـ اقتصادی کشور و هم از طریق مورد مداقه قرار دادن آرای ده روشنفکر برجسته ایرانی ارائه می‌دهد. ده روشنفکر مورد نظر وی عبارتند از: سیدفخرالدین شادمان، احمد فردید، جلال آل احمد، علی شریعتی، سیدحسین نصر، احسان نراقی، حمید عنایت، داریوش شایگان، رضا داوری اردکانی و عبدالکریم سروش. افزون بر این ده روشنفکر، در بخشی از کتاب به آرای سازمان مجاهدین خلق نیز پرداخته شده است، بروجردی هم‌نظر با یرواند آبراهامیان است که آنها را نخستین سازمان ایرانی می‌دانست که به‌طور قاعده‌مند یک تفسیر مدرن انقلابی از اسلام ارائه داد.

گرایش نظری این کتاب در فصل نخست کتاب آورده شده که در آن مفاهیم کلیدی دیگربود، شرق‌شناسی، شرق‌شناسی وارونه و بومی‌گرایی مورد بحث قرار گرفته است. فهم این اندیشه‌ها برای درک فصول بعد ضروری است. در فصل دوم و سوم به این نکته پرداخته شده که روشنفکران سکولار ایرانی در دهه‌های 1330، 1340 و 1350 چگونه در ارتباط با دولت و غرب با احساس دوگانه‌ای از دیگربود روبرو شدند که به ترتیب به نارضایتی و بومی‌گرایی انجامید. فصل دوم با بررسی اصطلاح روشنفکران آغاز می‌شود و سپس نشان می‌دهد که خصلت «اجاره‌گیر» دولت پهلوی چگونه آن را دچار بحران مشروعیتی ساخت که ستیزه‌جویان غیرمذهبی و ادیبان متعهد به فعالیت سیاسی از آن بهره جستند. در فصل سوم به نوع دوم دیگربودی پرداخته شده که گریبانگیر روشنفکران ایرانی بود، یعنی دیگربود غرب. جستجوی این گروه برای دستیابی به هویت، از راه بررسی نوشته‌های ادبی، سیاسی و فلسفی سه روشنفکر مهم، یعنی سیدفخرالدین شادمان، احمد فردید و جلال آل احمد نشان داده شده است. در فصل چهارم شرحی دربارۀ خصلت در حال تغییر گفتمان فلسفی و سیاسی روحانیان آورده شده است. در فصل پنجم به تحلیل بحث‌های طبقۀ نوپدیدی از روشنفکران مذهبی غیرروحانی پرداخته شده که تلاششان برای به وجودآوردن یک «آلترناتیو اسلامی» به برخاستن نداهایی به هواداری از «اصالت» و «بازگشت به خویشتن» انجامید. برای آنکه از فرایند پیچیده‌ای که این روشنفکران مسلمان از طریق آن به ایجاد خرده فرهنگ مذهبی کمک کرده‌اند، شرحی به دست داده شود، ابتدا به مطالعۀ موردی شهر مشهد پرداخته شده است. سپس نوشته‌های دو اندیشمند بانفوذ یعنی علی شریعتی و سیدحسین نصر و نیز سازمان چریکی مجاهدین خلق بررسی شده است. این فصل همراه با فصل چهارم، این بحث را تکمیل می‌کند که احیای فکری و سرکردگی اسلام سیاسی در انقلاب ایران چگونه ممکن شد. در فصل ششم از راه نگاهی به آثار احسان نراقی، حمید عنایت و داریوش شایگان توضیح داده شده که دانشگاهیان ایران چگونه بحث بومی‌گرایی را به ارتقای سطح و محبوبیت بیشتری رساندند. در فصل پایانی کتاب با تحلیل سه رشته بحث درگرفته میان رضا داوری و عبدالکریم سروش، به بررسی دامنۀ چالش‌هایی پرداخته شده که سرآمدان فکری پس از انقلاب با آن روبرویند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

1. دیگر بود، شرق‌شناسی، شرق‌شناسی وارونه و بومی‌گرایی:

دربارۀ دیگر بود

دربارۀ شرق‌شناسی

دربارۀ شرق‌شناسی وارونه

دربارۀ بومی‌گرایی

2. «دیگری شدن» یک دولت اجاره‌گیر:

دربارۀ روشنفکران

بحران مشروعیت دولت اجاره‌گیر

ستیزه‌جویان غیرمذهبی

اهل ادب

3. دیگری شدن غرب:

سیدفخرالدین شادمان: تاریخ‌نگار فراموش‌شده

احمد فردید: فیلسوف شفاهی

جلال آل احمد: سخنور سرکش

4. خرده فرهنگ مذهبی:

فضای ویژۀ تاریخی

هشیاری ایدئولوژیک

پاک‌سازی آموزشی

دگردیسی الهیات

5. روشنفکران مذهبی غیرروحانی:

مشهد: نمونه کوچکی از زندگی مذهبی ایران

علی شریعتی، لوتر بلندپرواز

مجاهدین خلق: ستیزه‌جویان اسلامی

سیدحسین نصر: عارف دیوان‌سالار

6. بومی‌گرایی دانشگاهی:

فضای دانشگاهی

احسان نراقی: جامعه‌شناس بومی‌گرا

حمید عنایت: اندیشمند ژرف‌اندیش سیاست

داریوش شایگان: فیلسوف آزاداندیش

7. بحث‌های پس از دوران انقلاب:

تعریف غرب

تاریخی‌گری در برابر پوزیتیویسم

فقه سنتی در برابر فقه پویا

پی‌نوشت:

پیوست: فهرستی از شخصیت‌های فکری و سیاسی ایران