معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شیخ الرئیس بوعلی سینا نابغه‌ای جهانی و از اعاظم دانشمندان خدمت‌گزار بشریت در طول تاریخ است. نقش بی‌همتای حضرت شیخ در پیشرفت علوم بشری به ویژه طب و دانش‌های مرتبط با فلسفه و حکمت، چنان پرآوازه است که آثار و اندیشه‌های او با گسترۀ وسیعی از مخاطبان، جهانیان را در هزاره گذشته به تحسین و درس‌آموزی از محضر بلند او کشانده است.

این کتاب در مباحث نظری علم موسیقی بحث می‌کند و کتاب سوم از فلسفۀ اوسط شفاست و فلسفۀ اوسط نیز بحث در ریاضیات، یا به قول طلاب، علم تعلیمی می‌کند و محتویات آن در شش مقالت آمده است و هر مقالت آن، بر حسب استواء مطالب تحت خود، دارای فصول مختلف بر حسب شمار است که بین آنها مقالۀ پنجم واجد بیشترین فصول (پنج فصل) است. از آنجا که صناعت موسیقی به تعبیر حضرت شیخ بر حسب اجماع اساطین این صناعت به دو باب منقسم می‌گردد: باب تلحین یا ملودی و دیگر باب ایقاع یا ریتم، این جوامع علم موسیقی چهار مقالت اول تا چهارم خود را مباشر بحث تلحین کرده و مقالت پنجم و ششم را به باب ایقاع اختصاص داده است.

آنچه از دیرباز عالمان این علم را به این بحث کشانده‌، ‌آن است که در طبقه‌بندی علوم، از چه رو موسیقی زیرمجموعۀ فلسفۀ وسطا قرار گرفته، در حالی که موضوع فلسفۀ وسطا «کمّ» است، چه متصل و چه منفصل و موضوع موسیقی، نغمه و نقره است که کمّ نیست و با این کمّ نبودن، موسیقی، خروج موضوعی از فلسفۀ وسطا دارد. در برابر این قول، حضرت شیخ و اساطین این صناعت می‌گویند در موسیقی، نغمه یا نقره من حیث هی‌هی موضوع بحث قرار نمی‌گیرد، بلکه آنچه موضوع بحث است، نغمه یا نقره من حیث‌التلائم و عدم‌التلائم است و این حیثیت در آنها ایجاب می‌کند که نغمه و نقره به وجه واحد، موضوع تلائم و عدم تلائم قرار نگیرند. برای تلائم و عدم تلائم در اقل مراتب، دو نقره یا دو نغمه باید بیایند و تناسب تلائمی یا عدم تلائمی برقرار کنند تا بتوانند در صناعت موسیقی قرار بگیرند و چون تناسب در بین آمد، انقلاب موضوع غیر کمِّ موسیقی به کمّ صورت می‌پذیرد و موسیقی در طبقه‌بندی علوم، تحت علم وسطا می‌آید که همان فلسفۀ وسطاست.

حضرت شیخ در این رساله بر روش و سبکی تدوین کتاب کرده که با کمی اختلاف در تقسیم‌ها، مطالب بر روش متبع اهل موسیقی است. ولی از آنجا که بنا بر قول شاعر:

هر که در او جوهر دانایی است                      در همه کارش توانایی است

شیخ الرئیس این عصارۀ هوش و فطانت، با آنکه خود نوازنده نبوده و به اصطلاح اهل موسیقی هیچ‌گاه دستش را با سازی آشنا نکرده است، نوآوری‌های خیره‌کننده‌ای در این صناعت آورده که دیگران با آنکه از یک‌سو دست‌آشنا با ساز بوده و از سوی دیگر خود از اساطین این صناعت در نظر و عمل بوده‌اند، به کلی از این نوآوری‌ها غافل مانده‌اند. برای مثال چنان‌که در این متن آمده شیخ در برابر ابعاد متفق و متلائم حقیقی و مورد پذیرش همگان، از یک نکتۀ ظریف در بُعد ذوالکل استفاده کرده و می‌گوید: از آنجا که در «ذوالکل»، هر یک از دو نغمۀ تشکیل‌دهندۀ این بُعد می‌توانند جانشین یکدیگر شوند، پس به موازات ابعاد «ذوالاربع» و «ذوالخمس» ملائم حقیقی، می‌توان ذوالاربع و ذوالخمس بدلی را بنا بر نام‌گذاری شیخ به دست آورد که آنها ملائم و متفق‌اند. مثلاً در بُعد ذوالکل (1/2   8/4) به جای نغمۀ 4 می‌توان نغمۀ 8 را که با یک ذوالکل شکل داده، نشاند و بر اثر این جانشینی، اگر یک بُعد ذوالاربع حقیقی متفق سه چهارم داشته باشیم، بُعد متفق هشت سوم نیز از تعویض نغمۀ 4 با نغمۀ 8 خواهیم داشت که بُعد متفق بدلی است؛ بُعدی که در میان نوازندگان زمان شیخ، شبهه‌ها برپا کرد و موافق و مخالف‌ها در برابر هم ایستادند تا این بُعد را نواختند و بر صحت آن با این نواختن، مُهر تأیید گذراندند و در این متن آمده که این ملائمۀ بدلی چه دامنۀ وسیع در ابعاد متفقه در این صناعت به وجود آورده است. در قسمت ایقاع نیز شیخ در مبحث «اتانین» طرح‌های نکو آورده و در تطبیق «اتانین» با عروض شعری، نوآوری‌هایی به دست داده است.

انوار در ادامه مقدمه خود از مفقود شدن کتابی با عنوان «لواحق» خبر داده و نوشته است: «متأسفانه حضرت شیخ در برابر همه کتاب‌های نوشته خود، کتابی به نام "لواحق" داشته‌اند که امروزه به‌دست نیست. این کتاب به محاذات سایر کتاب‌های شیخ قرار داشته و شیخ‌ همۀ نوآوری‌های خود را در هر زمینه‌ای، در این کتاب می‌نگاشته‌اند، حتی نوآوری‌هایی که در خود کتاب مربوطه نمی‌نگاشته‌اند. در موسیقی هم، نوآوری‌هایی که در کتاب "جوامع علم موسیقی" آنها را نیاورده‌اند، در پایان آن، به "لواحق" ارجاع داده‌اند».

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت ناشر

یادداشت مترجم

مقاله اول:

مقدمه

فصل اول: در رسم و اسباب صوت وحدت (زیری) و ثقل (بمی)

فصل دوم: در شناخت ابعاد متفق و ابعاد متنافر

فصل سوم: در ابعاد متفق به اتفاق اول [اصلی]

فصل چهارم: در ابعاد متفق به اتفاق دوم [بدلی]

مقاله دوم:

فصل اول: جمع و تفریق ابعاد

فصل دوم: تضعیف و تنصف (دوبرابر کردن و نیمه‌کردن ابعاد)

مقاله سوم:

فصل اول: در جنس و قسمت آن به انواع

فصل دوم: در عدد اجناس

فصل سوم: در جنس‌های قوی

فصل چهارم: گفتار در اجناس ابعاد لیّنه

مقاله چهارم:

فصل اول: جمع

فصل دوم: در انتقال

مقاله پنجم:

فصل اول: سخن درباره نغمات است از جهت ایقاع

فصل دوم: تقلید ایقاع به وسیله زبان

فصل سوم: در شمار اصناف موصّل و مفصّل

فصل چهارم: در چهارتایی‌ها، پنج‌تایی‌ها، شش‌تایی‌ها

فصل پنجم: شعر و وزن‌های آن

مقاله ششم:

فصل اول: تألیف لحن

فصل دوم: آلات موسیقایی