المسالک و الممالک
خلاصه
این کتاب یکی از بهترین کتابهای جغرافیای تمدن اسلامی محسوب میشود و مؤلف آن بزرگترین جغرافیدان زمان خود در اندلس بود و دو کتاب جغرافیای وی مهم است. کتاب المسالک وی با اینکه به طور ناقص باقی مانده، بسیار ارزشمند است و اطلاعات ذیقیمتی ارائه میدهد.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
این کتاب یکی از بهترین کتابهای جغرافیای تمدن اسلامی محسوب میشود و مؤلف آن بزرگترین جغرافیدان زمان خود در اندلس بود و دو کتاب جغرافیای وی مهم است. کتاب المسالک وی با اینکه به طور ناقص باقی مانده، بسیار ارزشمند است و اطلاعات ذیقیمتی ارائه میدهد.
ابی عبید عبدالله بن عبدالعزیز بن محمد البکری اندلسی در سال 405 هـ. ق در شهر شلیطش در خانوادهای صاحب عزت به دنیا آمد. خانواده اش پس از سقوط امویان اندلس، فرمانروایی کوچکی را در در شلیطش در جنوب غربی شبه جزیره ایبری به وجود آوردند، اما هنگامی که امیران عبّادی اشبیلیه بر امارتنشین پدرش تسلط یافتند، وی به ناچار به همراه فرزندش بکری به قرطبه رفت که پس از سقوط امویان اندلس، تا مدتی اهمیت خود را به عنوان مرکز فرهنگی و پناهگاه امیران قدرت یافته ولایات حفظ کرده بود. در آنجا بکری درس خود را به پایان برد و پس از آن مدتی وزیر المریا بود و به مأموریت سیاسی به دربار معتمد بن عبّاد امیر شاعرپیشه عبّادی رفت و چون معتمد توسط مرابطین شکست خورد، بکری بار دیگر به قرطبه بازگشت و در سال 456 هـ.ق به المریا رفت و به عنوان وزیر آنجا انتخاب شد.
ابوعبید از شاگردان ابن حیان مورخ [متوفی 468 ق] و عذری جغرافیدان [متوفی 478 ق] بود و در اندک مدتی به عنوان نویسندهای مبرز شهرت یافت. بکری شاگرد ابن عبدالبر نیز بود و از او اجازۀ تدریس گرفت.
وی فعالیت ادبی خود را تا هنگام وفات در سال 478 هـ.ق ادامه داد. بکری به اعتبار قاطبه مردم اندلس، بزرگترین جغرافیدان آن زمان اندلس بود. به روایت دوزی، او حدود هزار اثر داشته و بزرگترین و مهمترین اثر او همان است که به نام «المسالک و الممالک» نامیده شده و در زمان حاضر جز قسمتهایی از عراق و ساکنان نواحی ساحل دریای قزوین و اندلس چیزی از آن کتاب باقی نمانده است. قسمت خاص این اثر به مصر و قسمت دیگری از آن به افریقیه شمالی و سرزمین سیاهان تعلق دارد که این قسمت، بیشترین وصفها و ارزشها را دارد. علاقه بکری به جغرافیا، رنگ مستقل نگرفت، بلکه به نسبت زیاد مانع تمایلات ادبی او بود. بکری در شعر، خبره و در نثر فنی، شهره بود و در این باب رسائلی نوشت که مجادلات وی با ابوعلی قالی، لغتشناس معروف که فرهنگ ادبی بغداد را به اندلس برده بود، در آن انعکاس ندارد.
بکری با آنکه هرگز از اندلس بیرون نرفت، دو کتاب جغرافیا به جا نهاد که شهرت فراوان یافت، یکی از دو کتاب وی عنوان المسالک و الممالک دارد که در آن به روش قدیم از وصف راهها و منزلها سخن آورده و بلاد مختلف جهان اسلام را شرح داده است. ترکیب کتاب جامع، اما اسلوب آن خشک است. هدف مؤلف در مرحله اول، جوابگویی به نیازمندیهای اداری بود؛ ولی استطرادهای دلچسب و گاه مدارک مهم دارد که به چند علت و از جمله نداشتن نقشه، نمیتوان کتاب را به مکتب بلخی نسبت داد. تألیف این کتاب در حدود سال 460 هـ.ق بوده است، ولی متن کامل آن به جا نمانده است. باقیمانده کتاب، وصف آفریقای شمالی، مصر، عراق، مردم اطراف دریای قزوین و بعضی از قسمتهای اسپانیا است و همین باقیمانده نیز تماماً چاپ نشده است. مفصلترین توصیف وی از آفریقای شمالی است که به برکت چاپ و ترجمه د. سلان در دسترس قرار گرفته است.
بکری به مدارک دیوانی قرطبه دسترسی داشته و مطالب لازم را برای توصیف راهها از آن مدارک بیرون آورده است. مسلماً بکری با نوشتههای مدون نیز آشنایی کامل داشته است، در قسمت خاص صقلابیان نفوذ جیهانی و مسعودی و ابن رسته در اثر او محسوس است. به علت انتساب او به مغرب، مراجعه به منابعی که در مشرق معروف نبود، برای وی آسان بود. یاقوت از کتاب او استفاده برده و دمشقی، جغرافیدان قرن هشتم هجری، مراجعه فراوان به کتاب وی داشته است.
بکری بیشتر آثار خود را که مبتنی بر یادداشتهای بیشمارش بود، قبل از مداخلههای سیاسی و نظامی مرابطین در اسپانیا و خلع پیدرپی ملوک الطوایف نگاشت. او مدت زیادی ساکن اشبیلیه بود و هنگامی که ردریکودیاز یا «اِل سید» برای جمعآوری مالیات برای آلفونسوی ششم به آن شهر وارد شد، در آنجا حضور داشت. پس از آنکه سلطان یوسف بن تاشفین مجدداً قرطبه را پایتخت اندلس کرد، بکری در آنجا اقامت گزید و در سال 487 یا 496 هـ.ق در همانجا درگذشت. گرچه ظاهراً هرگز از شبه جزیره ایبری خارج نشده بود، بیشتر عمرش را وقف جغرافی کرد، او با این حال در کلام و فقه اللغه و گیاهشناسی نیز متخصص بود. بکری بر آن بود تا به رسم معمول، کتابش راهنمایی برای مسافرتهای زمینی و دریایی باشد؛ از جمله برآوردی از مسافتهای میان شهرها و منزلگاهها را به دست داده است. در مواردی، وصف سواحل آنقدر دقیق است که خواننده فکر میکند که منبع نویسنده متنی از دوره رواج دریانوردی عرب در غرب دریای روم (مدیترانه) یا دوره قبل از آن بوده است. توصیف او از شهرها نیز غالباً بسیار دقیق است و مطالبش درباره نام جاهای مغرب و افریقیه و بلاد سودان، یعنی «سرزمین سیاهان» در کمال، چیزی از وصفهای او کم ندارد. این کتاب مطالب سیاسی، تاریخی، اجتماعی و حتی قومنگاری را نیز دربر میگیرد و به همین دلیل دستکم درباره غرب دنیای اسلام از ارزش بیحدی برخوردار است. این قسمت که بیتردید از همه قسمتهای دیگر کتاب مهمتر است، بخش آفریقایی کتاب درباره غرب دنیای اسلام با نام کتاب «المُغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب» است که از مدتها پیش به صورت متن و ترجمه فرانسوی به وسیله دو.سلان در دسترس بوده است.
بکری اطلاعات جالبی درباره راههای صحرا و وصفی از ادریسیان و مرابطان و جنبش موحدان دارد. بیشتر واژگان بکری اسپانیولی است. وی از لحاظ اقتصادی غرب در قرن چهارم و پنجم هجری اطلاعاتی درباره اوزان و مقادیر، هزینه زندگی، مناسبات بازرگانی و داد و ستد، فرآوردهها و کالاهای گرانبها دارد؛ کتاب او حتی به صورت ناقصاش حاوی اطلاعات زیادی است. همچنین مطالب بسیار ارزندهای درباره ادریسیان به ویژه ورود ادریس اول به همراه غلامش راشد و کمکهای واضح عامل برید مصر به او دارد؛ همچنین اطلاعات بسیار ارزشمند دربارۀ جانشینان ادریس اول به ویژه جانشین او، ادریس دوم و بنای شهر فاس توسط ادریس دوم دارد. همچنین اطلاعاتی درباره دخالتهای امویان اندلس در مغرب اقصی.
از اطلاعات بسیار مهم دیگری که بکری در کتاب خود وصف کرده، پیدایش چند پیامبر دروغین بربر است که در میان یکی از قبایل بربر مغرب اقصی به دعوت قبیله خود پرداختند. در پایان کتاب نیز اطلاعات بسیار ارزندهای درباره عبدالله بن یاسین، رهبر مرابطین و چگونگی دعوت او در میان بربرها آمده است. همچنین به بسیاری از احکامی که توسط رئیس مرابطین وضع شده، اشاره شده است.
بکری در این کتاب به شرح مسیرها و شهرهای زیر پرداخته است:
شهرها و روستاهای مشهور در مسیر راه مصر تا برقه و مغرب
راه اوجله تا واحات
راه اطرابلس به قابس
راه از شهر قابس تا سفاقس
راه از سفاقس به قیروان
راه از سفاقس به مهدیه
بیان افریقیه و شهرها و مرزهای آن و اینکه چرا افریقیه نامیده شد و بیان شگفتیهای آن
بیان مسجد قیروان
بیان شهر قیروان
بیان شهر رقّاده
بیان شهر مهدیه
شهر جلولا
شگفتیهای افریقیه در سرزمینهای کتامه
شهر سوسه
بیان شهر تونس
بیان شهر قرطاجنّه
بیان شهر قسطیلیه
راه از شهر قیروان به قلعه ابی طویل
راه دیگر از قیروان به قلعه ابی طویل
راه از قیروان تا شهر بونه
بیان شهر بونه
راه از قیروان تا طبرقه
راه قلعه ابی طویل تا شهر تنس
راه از قیروان به بندر زیتونه
راه از شهر اشیر به بندرگاه دجاج
راه از شهر اشیر به شهر جزایر بنی مزغنّی
راه از قیروان به تنس
راه از غزّه تا تیهرت
راه از تنس تا اشیر
راه از تیهرت تا دریا
راه از دریا به قیروان
راه از تنس به تیهرت
بیان شهر تلمسان و اطراف آن تا مغرب
بیان قلعههایی که در ساحل تلمسان است
بیان لنگرگاهها و پیوستگی آنها با هم
مسیر حرکت کشتیها از اسکندریه به انطالیه
راه از وجده به فاس
بیان سرزمین نکور
اما راه از شهر نکور به شهر قیروان
بیان شهر سَبَته
بیان طنجه
راه از شهر طنجه به شهر فاس
راه از سبته به فاس
بیان شهر فاس
بیان ممالک برغواطه و پادشاهان ایشان
راه از شهر فاس تا شهر قیروان
راه از شهر فاس تا سجلماسه
بیان سجلماسه
راه از سجلماسه تا اغمات
بیان شهر اغمات
راه از شهر اغمات وَرَیکَه تا کاروانسرای قوز
راه از شهر اغمات تا شهر فاس
راه از شهر درعه تا سجلماسه
راه از شهر تامدلت تا شهر اودغست
بیان شهر اودغست
راه از اودغست تا سجلماسه
راه از شهر اغمات تا سوس بر اساس آنچه که مؤمن بن یومر هواری بیان کرده است
راه از وادی درعه در صحرا، بیابان به سرزمین سیاهان
نوادر احکامی که عبدالله بن یاسین وضع کرد
بیان سرزمینهای سیاهان و شهرهای مشهور آن
سخن دربارۀ غانه و رفتار و روش مردم آنجا
راه از غانه به سوی تادمکّه
راه از تادمکّه تا غدامس
گزیدهای از زندگی بربرها و سیاستهای آنان.
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قفلهای دستساز آذربایجان
رحمان احمدی ملکیاز بین آثار فلزی، قفل به دلیل دارابودن نوعی رمز عملکرد و درونمایۀ رازگون، از اهمیت زیادی در حیطۀ تل
نظری یافت نشد.