معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

گاهی چهرۀ برخی از شخصیت‌های تاریخی آن‌چنان در معرض اغراق، افسانه‌سازی و دروغ‌پردازی قرار می‌گیرد که به راستی قضاوت دربارۀ آنان را برای پژوهشگران و جویندگان حقیقت دشوار می‌کند. یکی از این شخصیت‌ها که تاکنون چهرۀ واقعی او به درستی شناخته نشده، ام السلمۀ برغانی ملقب به طاهرۀ قرة العین است.

طاهره قرة العين در سال ۱۲۳۳ هجرى قمرى در قزوین و در خانواده‌ای روحانی و اهل علم و فضل به دنیا آمد. پدرش ملاصالح و عموهای او ملانقی و ملاعلی برغانی و دایی‌اش ملاعبدالوهاب دارالشفایی همگی دارای رتبۀ اجتهاد بودند و در سراسر ایران شهرت و اعتباری فراوان داشتند.

طاهره قرةالعین طبع شعر و نویسندگی داشت. آثار قلمی متعددی به صورت شعر و نامه از وی به‌جا مانده‌است. بخشی از مقالات و نامه‌هایش در بخش سوم کتاب «ظهور الحق» و بخشی دیگر در کتاب «الکواکب الدریه فی مآثر البهائیه» در مصر به چاپ رسیده‌است. از او اشعاری با موضوعات عرفانی و فلسفی باقی مانده‌است. اشعار او رویکرد شدید مذهبی او را نشان می‌دهد. افزون بر این او هزلی در مورد ردکردن خواستگاری ناصرالدین شاه دارد.

این زن که باید او را یکی از جنجال‌برانگیزترین چهره‌های تاریخ ایران از دورۀ قاجار تا عصر کنونی دانست، در خاندانی از اهل علم که سابقۀ درخشانی در دفاع از حریم اسلام و تشیع داشتند، پا به عرصۀ وجود نهاد. این خاندان روحانی که تدین و تعین را هم‌زمان دارا بودند، در دربار قاجار و حوزه‌های علمیۀ ایران و عتبات شهرت و اعتبار فراوانی داشتند. در روزگاری که بیشتر مردم ایران از نعمت خواندن و نوشتن بی‌بهره و محروم بودند، ام السلمه این بخت را داشت که در مدرسۀ عظیم صالحیه که پدرش حاج ملاصالح برغانی در قزوین بنا نهاده بود، سواد بیاموزد. این موهبت استثنایی برای وی و تنی چند از دختران خاندان برغانی در حالی روی داد که جامعۀ آن روزگار بنا بر تفکرات غلط و بر خلاف آموزه‌های دینی، منزلتی برای سوادآموزی زنان قائل نبود. داشتن سواد و معلومات دینی، ذکاوت، قدرت بیان، طبع شعر، جذابیت و زیبایی ام السلمه را در شهر کوچک قزوین انگشت‌نمای خاص و عام کرده بود و وی به همین دلیل محبوب پدر خود بود. با اینکه حاج ملاصالح پسرهای متعددی داشت، آرزو می‌کرد که ای کاش وی پسر بود تا چراغ خاندانش را روشن نگاه می‌داشت.

این ویژگی‌ها سبب غرور ام‌السلمه شده بود و او که دریافته بود از این بابت میان دختران و زنان قزوین و حتی ایران کمتر نمونه‌ای دارد، آرزوهای متعددی را در سر می‌پروراند که شاید یکی از آنها وصلت با خاندان شاهی و ملکۀ ایران شدن بود؛ اما سرنوشت مسیر دیگری را برای این زن رقم زد، به طوری که نه تنها به آرزوهایی که سودایش را در سر می‌پروراند نرسید، بلکه گام در راهی نهاد که عاقبت آن هلاکت و بدنامی بود.

ناکامی‌های ام‌السلمه از همان دورۀ نوجوانی آغاز شد؛ زیرا به اجبار و بر خلاف میل خود به عقد پسرعمویش آقامحمد برغانی درآمد و همین مسئله زمینه‌ساز عصیان و طغیان او در سال‌های بعد شد.

ام‌السلمه که از این ازدواج تحمیلی و بارداری‌های متعدد آن به شدت سرخورده شده بود، در نهایت به سیدمحمدعلی باب که از لحاظ سواد و معلومات دینی از او در مرتبۀ فروتری بود ایمان آورد و چنان در این راه پای فشرد که نه تنها سبب فروپاشی کانون گرم خاندان برغانی شد که خود نیز جان بر سر این عقیده نهاد.

در این کتاب به زوایای گوناگون زندگی قرة العین از زندگی تا مرگ پرداخته شده و عقاید و تفکرات ذهنی وی به دقت بررسی و تجزیه و تحلیل شده است؛ از این‌رو این کتاب جامع‌ترین و کامل‌ترین منبع در این‌باره محسوب می‌شود. افزون بر ارائه اطلاعات کامل، یکی دیگر از محاسن این کتاب، تحلیل و جمع‌بندی نهایی است که با عنوان «سخن پایانی» در آخر سرگذشت قرة العین به چاپ رسیده است. یکی از موارد مهم این نتیجه‌گیری، اثبات وابسته نبودن قرة العین به مسلک بهائیت است که این موضوع به شدت مورد بهره‌برداری این آیین ساختگی قرار دارد.

در بند آخر این عنوان آمده است: «بر اساس اسناد و مدارک غیرقابل انکار تاریخی، قرة العین هیچ‌گونه بستگی به مسلک بهائیت ندارد و در اشعار و سخنان وی هیچ نشانه‌ای در خصوص طرفداری از میرزاحسینعلی نوری نمی‌توان یافت. با توجه به نوشتۀ میرزا جانی کاشانی مؤلف کتاب «نقطة الکاف» که قدیمی‌ترین منبع بابی محسوب می‌شود و همچنین با توجه به شعر مفصلی که قرة العین در وصف میرزا یحیی صبح ازل سروده و پرفسور ادوار براون آن را در کتاب «مواد تحقیق دربارۀ مذهب باب» نقل کرده، ایمان آوردن وی به صبح ازل به عنوان جانشین باب قطعی است. افزون بر این قرة العین سال‌ها پیش از ادعای من یُظهره اللهی میرزا حسینعلی نوری و آوردن آیین ساختگی وی به قتل رسیده است. بنابراین بهایی بودن وی نادرست بوده و تبلیغات و بهره‌برداری بهاییان در این خصوص بی‌مبنا، پوچ و بی‌اساس است».

نویسنده در این کتاب از دو نوشتۀ کوتاه و بسیار ارزشمند از دو تن از خاندان برغانی و منسوبین نزدیک قرة العین به نام‌های آیت‌الله سیدمحمد بحرالعلوم قزوینی (نوۀ دختری ملاصالح برغانی و خواهرزادۀ قرة العین) و آیت‌الله حاج میرزا ابوتراب شهیدی (نوۀ دختری ملاصالح برغانی و پسر پسرعموی قرة العین) استفاده کرده است. از آنجا که نوشته‌های این ضخصیت‌های فاضل مبتنی بر شنیده‌های آنان از بستگان درجۀ یک قرة العین بوده است، از لحاظ تاریخی سندیت و ارزش فراوانی دارد.