معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب آخرین برگردان صورت گرفته از کتابِ کهنِ «کلیله و دمنه» به زبان فارسی است. در انجام این ترجمه‌ ویرایش «منفلوطی و طباره»، ویرایش رایج از کلیله و دمنه در کشورهای عربی‌زبان مرجع بوده است. این ترجمه مقدمۀ «علی بن شاه فارسی» (بهنود پسر سحوان) را نیز دارد که در ترجمه‌های ابوالمعالی و بخاری نشانی از آن به چشم نمی‌خورد.

هزارویک‌شب و کلیله و دمنه هر دو از یک آبشخور نوشیده‌اند و با زبان سنسکریت در پیوند بوده‌اند و ریشه‌هایی در هند داشته‌اند. این کتاب آموزشی به شیوۀ نمادین از گونۀ فابل نوشته شده و قصه در قصه است. برزویه طبیب آن را از هند به ایران آورد و روشن شده است که کلیله و دمنه یک کتاب نبوده، بلکه برزویه بخش بزرگ آن را از پنچاتنترا (پنج فصل) گرفته که از کتاب‌های مقدس هندوان بوده و بخش‌های دیگر را از مهابهاراتا (حماسۀ ملی هند) و چند کتاب دیگر برداشت کرده و آنچه را فراهم آمده، کلیله و دمنه خوانده و به زبان پهلوی‌اش برگردانده است.

در نیمۀ نخست سدۀ دوم هجری دانشمند جوان ایرانی به نام روزبه پسر دادویه که با نام عبدالله بن مقفع شناخته می‌شود، متن پهلوی را به عربی ترجمه کرد و البته کلیله و دمنه‌ای که امروز در دست ماست، از دستبرد زمان در امان نمانده است و مطالب و داستان‌هایی را از آن افزوده یا کاسته‌اند.

متن عربی ابن مقفع نخستین بار به کوشش سیلوستر دوساسی خاورشناس نامدار فرانسوی در سال 1816 میلادی در پاریس چاپ شد و از آن پس بود که آوازۀ کلیله و دمنه در غرب پیچید و مورد نقد و نظر قرار گرفت و دوباره زبانزد شد. یکی از متون ویراستاری شدۀ ترجمۀ ابن مقفع، توسط مصطفی منفلوطی از اساتید نام‌آور دانشگاه الازهر صورت گرفته که در این کتاب اساس کار بوده است.

نخستین کسی که کلیله و دمنه را به شعر فارسی سرود، رودکی بود که در زمان نصر بن احمد سامانی به این کار همت گماشت؛ اما این اثر هم همچون سندبادنامۀ رودکی و شاهنامۀ مسعودی که از کهن‌ترین آثار منظوم فارسی هستند، از بین رفته و جز چند بیتی از آن نمانده است.

متن ابن مقفع را بزرگانی به فارسی منثور برگردانده‌اند که کار دو تن از آنان سر است. یکی از آنها ترجمۀ ابوالمعالی نصرالله بن عبدالحمید منشی دستگاه غزنویان هند است. نصرالله منشی در واقع ترجمه‌ای آزاد از کلیله ‌و دمنه ارائه کرده و در آن مطالبی غیرمرتبط نیز می‌توان یافت. نثر به کار رفته در ترجمه نصرالله منشی نثری فنی، آمیخته به نظم و البته دشوار و برای خواننده عادی دیرفهم است. ترجمۀ دیگر کار عبدالله بخاری است که آن هم در نیمۀ اول سدۀ ششم هجری نوشته شده است. ترجمۀ بخاری که نمونه‌ای از ساده‌نویسی و روانی و به‌کارگیری واژه‌های فارسی به شمار می‌آید، نثری است که به موازات فنی‌نویسی در قرن ششم پیش می‌رفته است. ترجمۀ بخاری به متن ابن مقفع بسیار نزدیک‌تر از ترجمۀ نصرالله منشی است.

اما برگردانی که در این کتاب آمده این ویژگی‌ها را دارا است:

1. ویراستۀ منفلوطی مرجع بوده است که متنی روا در کشورهای عربی و کتاب درسی دانشگاهی در این کشورها است.

2. مقدمۀ علی بن شاه فارسی را دارد که در ترجمه‌های ابوالمعالی و بخاری نیامده است.

3. مترجم به اصل متن چیزی نیافزوده و چیزی از آن هم نکاسته است و کوشیده متن را به زبان فارسی امروز برگرداند.

مهم‌ترین برتری این ترجمه به ترجمه‌های پیشین مقدمه‌ای است که صفحات آغازین کتاب را شکل می‌دهد. این بخش با عنوان «مقدمه علی بن شاه فارسی» نه در ترجمه‌های نصرالله منشی هست و نه در نسخه ارائه‌شده توسط عبدالله بخاری. این مقدمه گویا قریب دویست سال بعد از ترجمه عربی ابن مقفع از این کتاب بدان اضافه‌شده است. در ابتدای این مقدمه به روایت بهنود پسر سحوان، حکایت چگونگی به بار نشستن کتابی که کلیله و دمنه خوانده می‌شود روایت شده است. در این مقدمه چرایی نوشته شدن اصل کلیله و دمنه بدین‌گونه روایت می‌شود: «[نویسنده این کتاب را] کلیله و دمنه‌اش خوانده و آن را به زبان ددان و پرندگان نگاشته است، تا به هدف خویش که صیانت مردمان و کینه‌ورزی به فرومایگان باشد برسد و نیز به حکمت‌ها و به خوبی‌ها و زیبایی‌های گونه‌گونش بپردازد زیرا این کتاب برای آن فرزانه راه چاره‌ای بود و برای اندیشه‌اش پروازی، و برای دوست‌دارانش آموزشی بود و برای هوادارانش سربلندی و افتخار».