معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دربارۀ شخصیت حکیم عمر خیام و شناسایی ابعاد زندگی و همچنین بررسی و معین کردن رباعیات اصیل او تحقیقات زیادی صورت گرفته است. شاید بتوان گفت در همۀ ادبیات کشورهای جهان هنوز مردی مثل او پیدا نشده است که با سرودن چند ده بیت شعر این همه سروصدا برپا کرده باشد یا به چنین شهرتی عظیم و شگفت‌انگیز دست یافته باشد.

نگارنده در این کتاب تا حد امکان به استخراج دقیق مبانی و اصول فکری ویژۀ خیام از رباعیاتش همت کرده است. سپس با تعیین و ارزش‌یابی آنها و مشخص کردن پیشینه و تغییراتی که خیام در آنها داده است، میزان تأثیر این اصول فکری را بر آثار شعری بعد از او مشخص می‌کند.

دربارۀ اصول تفکرات و اندیشه‌های خیام در رباعیاتش می‌توان گفت که این اندیشه‌ها حول یک محور اصلی و چند محور فرعی می‌چرخند. محور اصلی آنها که در واقع پایه‌های دیگر اصول فکری او، زیرمجموعۀ آن محسوب می‌شوند، بدبینی فلسفی او نسبت به پدیده‌های جهان است. در واقع این اصل در اصل فکری دیگر او سریان دارد؛ مثلا اگر خیام به دنبال شادخواری و دم را غنیمت شمردن برای لذت‌جویی است و بر آن تأکید دارد، علتش این است که او برای مرهم‌گذاشتن بر زخم‌های پنهان ناشی از ضربات تفرکات بدبینانۀ خود، از آن به عنوان دارویی مسکّن بهره می‌گیرد یا اگر در امر جهان و پدیده‌های جهان پوچ‌انگار است، پوچ‌انگاری هم نوع دیگری از بدبینی افراطی است که گریبانگیر او شده است و اگر در کار آفرینش حیرت‌زده است، دلیلش بی‌اعتقادی و نگاه شکاکانه به مسائل دینی و مذهبی است. همچنین اعتقاد او به جبر نشان‌دهندۀ این است که خود را در دنیا اسیر و زندانی محدودیت‌های جسمی و فکری می‌دیده است.

نگارنده در این کتاب کوشیده است اصول اندیشه‌های خیام از قبیل بدبینی، جبرگرائی و شادخواری و ... را در رباعیاتش بررسی نموده و میزان تأثیرپذیرفتن او از گذشتگان و همچنین میزان اثرگذاری این اندیشه‌ها را بر برخی شاعران پس از او تا دورۀ معاصر معین نماید.

کتاب در سه بخش تنظیم شده است:

بخش اول با عنوان کلیات دربردارندۀ چهار فصل است. فصل اول به معرفی دقیق خیام از زادگاه گرفته تا همۀ حکایات و افسانه‌ها و مطالب راجع به او تا وفات و ... می‌پردازد.

فصل دوم به بررسی اوضاع تاریخی و اجتماعی عصر خیام و سومین فصل دربارۀ اصول و مبانی اندیشه‌ها و فصل چهارم به ریشه و پیشینه تاریخی تفکرات ایشان مربوط می‌شود.

بخش دوم دربرگیرندۀ سه فصل می‌شود که به بررسی تفکرات خیام در شعر شاعران قبل از او می‌پردازد.

بخش سوم که بزرگ‌ترین بخش کتاب است دربردارندۀ چهار فصل می‌شود که به بررسی تفکرات و تأثیر آن بر شعر شعرای پس از خیام تا زمان معاصر مربوط می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: کلیات

فصل اول: خیام کیست

فصل دوم: اوضاع تاریخی و اجتماعی عصر خیام

فصل سوم: اصوب و مبانی اندیشه‌های خیامی

فصل چهارم: ریشه‌های تاریخی تفکرات خیام

بخش دوم: بررسی اصول تفکرات خیامی در شعر شعرای قبل از خیام

فصل اول: اغتنام فرصت و شادخواری (رودکی، شاهنامه، عنصری، فرخی سیستانی، منوچهری، امیر معزی، باباطاهر عریان، فخرالدین اسعد گرگانی و مسعود سعد سلمان)

فصل دوم: بدبینی فلسفی و حکیمانه (رودکی، فردوسی، باباطاهر عریان، فخرالدین اسعد گرگانی، امیر معزی، ناصرخسرو و مسعود سعد سلمان)

فصل سوم: حیرت‌زدگی، استحاله و جبر (شاهنامه و مسعود سعد سلمان)

بخش سوم: بررسی تفکرات خیام در شعر فارسی پس از خیام تا معاصر

فصل اول: بررسی تفکرات خیامی در شعر شعرای غیرعارف (انوری، خاقانی، نظامی گنجوی، سراج الدین قمری، باباافضل کاشانی، سعدی)

فصل دوم: بررسی تفکرات خیامی در شعر شعرای عارف (سنایی، عطار، مولوی، فخرالدین عراقی، خواجوی کرمانی، حافظ و جامی)

فصل سوم: بررسی تفکرات خیامی در شعر چند شاعر سبک هندی و بازگشت (کلیم کاشانی، صائب تبریزی، فروغی بسطامی)

فصل چهارم: بررسی تفکرات خیامی در شعر شعرای معاصر (نیما، پروین اعتصامی، شهریار، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، احمد شاملو، فریدون مشیری)