سفرنامه سوم مظفرالدین شاه به فرنگ
خلاصه
این کتاب دربردارندۀ متن سفرنامه سوم مظفرالدینشاه به کشورهای اتریش، بلژیک، فرانسه و روسیه است. این سفر در اول ربیعالثانی 1323هـ. رخ داده و به مدت صد روز طول کشیده است.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
این کتاب دربردارندۀ متن سفرنامه سوم مظفرالدینشاه به کشورهای اتریش، بلژیک، فرانسه و روسیه است. این سفر در اول ربیعالثانی 1323هـ. رخ داده و به مدت صد روز طول کشیده است.
در مقدمۀ کتاب آمده است:
«یکی از چندین دروازههای ورودی ما به تمدن غرب! سفرهایی بود که شاهان ایرانی یعنی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرنگ داشتند. هدف اصلی این سفرها، آشنایی با پیشرفتهای غربیها و انتقال بخشی از آن تجارب به داخل ایران بود. دستکم این ظاهر ماجرا بود. اهداف حاشیهای که گاه اصلی میشد، به طور عمده گردش و تفریح یا استفاده از آبهای معدنی برای درمان بیماریهای شاه و همراهان بود. لشکری از امرا و وزراء و غیره که همراه وی عزیمت میکرد، هر کدام تلاش داشتند بهرههای خود را از این سفر ببرند و هدایایی بخرند و زندگی تجملاتی خود را در ایران زینت بخشند. در این میانه، گاه دادن امتیاز و برقراری برخی روابط اقتصادی و مشاورههای سیاسی هم در کار بود. به هر حال برای این جمع، هم فال بود و هم تماشا، اما برای کشور معلوم نبود که چه خاصیتی دارد. برای این سفرنامهها، اغلب گزارشی در قالب سفرنامه آماده شده و در بازگشت به چاپ میرسید. نگارش این سفرنامهها غالبا توسط اطرافیان، یعنی افرادی مشخص که گاه فقط برای این منظور آمده بودند، انجام میگرفت؛ اما به هر روی محور شاه و سخنان و بازدیدها و مشاهدات او بود و لذا تا حدودی میتوانست دیدگاههای شاه و فضای فکر او را نشان دهد؛ اما بخش بیشتری از آن نوشتهها چاپلوسی و تملق، یا تعریف و تمجیدهای تعارفگونه از مشاهدات و اوضاع حاکم بر شاه و اطرافیان و مسافران دیگر بود ..... روحیات دنیاگرایانه و تفریحمنشانه حاکم بر این جمع که در گفتگوها و رفتوآمدها مشاهده میشود، خریدهای فراوان، رفتارهای کودکانه و بسیاری از مسائل دیگر، نشان میداد که ایران با داشتن این کارگزاران در سراشیبی سقوط است، آن هم درست در دورهای که غرب در جنب و جوش برای بازیابی خود، توسعه تولید و تجارت، گسترش نفوذ و ایجاد رفاه برای شهروندان خویش است. چیزی که معمولا آنها را به حسرت وا میداشت اما در عمل کاری از پیش نمیرفت.
زیباترین صحنههای موجود در این سفرنامه و موارد مشابه آن از دو سفر قبلی مظفرالدین شاه، البته از چشم شاه و اطرافیان، وصف تئاترها، رقاصهها، موزهها، خوراکیها، سبزهزارها، چشمبندیها و سیرکهایی بود که این جمع در آنها حاضر شده و جزئیات آن را گزارش میکردند. اینان به خصوص از دیدن صحنههایی که دختران زیباصورت اجرا میکردند، نهایت لذت را برده و وصف دقیقی به دست میدادند. نگاهی به فهرست خریدها هم میتواند ما را با آنچه آن روز در بازارهای اروپایی برای مشتریانی پولداری مثل شاه ایران بوده است، آشنا سازد. این بیشتر آن چیزی است که این جماعت از تمدن غربی به دست میآوردند. به هر حال با دیدن این سفرنامهها میتوان با دنیای شاهان ایرانی آشنا شد، دنیای رؤیایی که آنها برای دو سه ماهی در آن غوطهور بودند و دوباره با احترام و آذینبندیهای فراوان و حضور انبوه مردم که از هیچ کجا خبر نداشتند، اما عاشق پادشاه خود بودند، وارد تهران میشد. برای بیان این احساس میتوان شعر شاعر درباری میرزا علی شمس الحکماء را در وقت ورود مظفرالدین شاه در صفحات پایانی این سفرنامه مطالعه کرد».
این سومین بار بود که مظفرالدین شاه قاجار راهی فرنگستان میشد. او که از یک نقرس مزمن و دردهای کلیوی رنج میبرد، بر آن بود تا به توصیۀ طبیبان فرنگی دربار، آبدرمانی خود را در فرانسه تجدید کند و به لطف آبهای معدنی این کشور در کنطرکسویل و ویشی کمی دردهای خود را التیام بخشد. دو سفر قبلی در سالهای 1317 و 1320 قمری صورت گرفته بود و سفرنامۀ هر دو کمی بعد از مراجعت از شاه به کشور به صورت چاپ سنگی به حلیۀ طبع آراسته شده بود. اما گزارش سفر سوم تا به امروز هرگز منتشر نشد و دلیل آن شروع نارضایتیهای عمومی در ایام غیبت شاه و حکومت محمدعلی میرزا ولیعهد، دربار قاجار را قطعاً به این نتیجه رساند که برای جلوگیری از جریحهدارتر شدن احساسات عمومی نسبت به این سفر که در مورد مخارج آن شایعات بسیاری بر سر زبانها افتاده بود، بهتر است این سفرنامه انجام نشود. از طرفی این نارضایتیهای عمومی که سرانجام در مدتی کمتر از یک سال به درخواست ایجاد عدالتخانه و صدور فرمان مشروطیت انجامید، مجالی را به شاه و صدر اعظمش عین الدوله نداد که فکر چاپ این سومین سفرنامۀ فرنگ را حداقل برای ثبت در تاریخ به مخیلۀ خود راه ندهند.
بر اساس آنچه در سفرنامه آمده است شاه و همراهانش در اول ربیع الثانی 1323 خاک کشور را ترک کردند و تا بازگشت خود به سرحدات ایران در 14 رجب همان سال، دقیقاً مدت صد روز را به سیر و سیاحت و گشت و گذار در اتریش، فرانسه، بلژیک و روسیه گذراندند. در طول این سفر دکتر خلیل خان ثقفی اعزاز اعلم الدوله طبیب مخصوص مظفرالدین شاه با الهام از دو سفرنامۀ قبلی شاه به فرنگستان، حوادث جاری را به صورت روزبهروز در قالب سفرنامهای جدید تنظیم نمود. به غیر از مطالبی که از سوی شاه دیکته شدهاند، اغلب صفحات این کتاب حاصل قلم اعلم الدوله است. این پزشک تحصیل کردۀ فرانسه گهگاه به نکاتی اشاره میکند که در دو سفرنامۀ قبلی صحبتی از آن به میان نیامده نظیر چشمچرانی قبلۀ عالم و تمایل به شهوترانی برخی از همراهان شاه در بلاد فرنگ.
به غیر از یک مورد که در آن مظفرالدین شاه به درخواستش از تزار روسیه برای خوشرفتاری با مسلمانان بادکوبه اشاره میکند، مطلب دیگری در این سفرنامه دربارۀ مسائل سیاسی و مذاکرات دیپلماتیک یا صحبتهای خصوصی شاه و عین الدوله صدراعظم با مقامات کشورهای میزبان نیامده است.
از نظر مسائل اقتصادی چند نکته در این سفرنامه قابل توجه است: توسعۀ کشت چای در گیلان به دنبال فعالیتهای کاشف السلطنه، مذاکرات عین الدوله صدراعظم با مهندسین فرانسوی برای تأسیس سدی در اهواز و احداث راهآهن در ایران، ارادۀ شاه و صدراعظم برای انجام اقدامات لازم در زمینۀ استخراج نفت در منطقۀ اسالم واقع در شمال ایران در حالی که هنوز نخستین چاه نفت به شیوۀ صنعتی در مسجدسلیمان به نفت نرسیده بود.
از نظر مسائل مربوط به مدنیات در این سفرنامه اطلاعات جالبی نمایان است نظیر خرید وسایل زیر برای دربار: چند دستگاه تلفن تازه اختراع، سینه ماطرگراف، فنوگراف و لانترن مژیک (دستگاه نمایش تصاویر غیرمتحرک).
قابل توجهترین نکتۀ این سفرنامه در این است که چند ماه قبل از شروع حوادثی که به انقلاب مشروطیت انجامید، شاه مملکت به همراه ملتزمین رکاب، عملههای خلوت و حرمخانۀ همایونی از پایتخت تا مرزهای شمالی کشور را منزل به منزل طی میکند و هرگز نشانهای از هیچگونه نارضایتی نمیبیند یا نمیخواهد ببیند و بنویسد. تنها دلمشغولی وی در تیراندازی خوب و زدن کلاغ و بلدرچین و غیره است آن هم در بحبوحۀ جنگ ژاپن و روسیه که یکی از نتایج آن برای ایران گرانی و افزایش قیمت ارزاق عمومی بوده است.
سفر سوم فرنگستان برای شاه فرصت مجددی بود تا با اختراعات و پیشرفتهای علمی و صنعتی اروپا آشناتر شود؛ اما گاه واکنش شاه و همراهانش در برابر این اکتشافات و اختراعات به اندازهای مضحک و بچهگانه بوده که شرح با آب و تاب آنها نقل محافل میزبان میشده است. یکی از این موارد حکایت نشان دادن خواص فلز رادیوم توسط فیزیکدان فرانسوی پیر کوری است که در این سفرنامه به آن اشارهای شده است.
یکی از مهمترین معضلات این سفرها، قرضههایی بود که دربار از روسیه یا دیگر دول داشت تا هزینه سفر او را تأمین کند. بعدها روی این قرضهها به عنوان یکی از دلایل بیاعتباری دولت و وابستگی به دیگر کشورها و اینکه غالبا گمرکات در مقابل به آن دولتها واگذار میشد تاکید زیادی گردید.
مصصح کتاب از تنها نسخه کتابشناسی آن استفاده کرده (به شماره 792 کتابخانه گلستان) و برای سهولت هرچه بیشتر در قرائت متن، رسمالخط نسخه خطی سفرنامه را رعایت نکرده است. او بعد از نوشتن دیباچهای نسبتاً مفصل و جامع، که شرحی از تمامی همراهان درج و تعدادشان 45 نفر عنوان شده که آخرین آنها میرزا ابراهیم خان عکاسباشی است، روزشمار منازل و مراحل سفر را آورده و پس از آوردن متن، نمایۀ عام را به همراه تصویر صفحه نخست و پایانی نسخه خطی سفرنامه به اثر خویش افزوده است.
پربازدید ها بیشتر ...
ایران در آینۀ شعر روس
میخاییل سینلنیکوفاین کتاب برگرفته از کتاب «ایران و درونمایههای ایرانی در شعر شاعران روس» اثر میخاییل سینلنیکوف شاعر
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
نظری یافت نشد.