معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ پنج سفرنامه از رجال نه چندان سرشناس در اواخر دوره قاجار و پهلوی اول می‌باشد که مابین سال‌های 1298 تا 1365 قمری رهسپار عتبات عالیات شده‌اند و مشاهدات خود را به تفصیل بازگو نموده‌اند.

این سفرنامه‌ها به ترتیب عبارتند از:

1. سفرنامه عتبات، 1298 قمری

گزارش سفر نویسنده‌ای ناشناس است که از روز شنبه پنجم ذی‌الحجه سال 1298 قمری آغاز شده و به قصد زیارت عتبات عالیات از تهران حرکت کرده و پس از گذراندن منازل بی‌شماری در این راه به همراه جنازه پدرش که آن را برای خاک‌سپاری به کربلا حمل می‌نموده، به صورت روزشمار و در قالب روزنامه‌نویسی با یادداشت وقایع آن زمان و ارائه آثار تاریخی در روستا و شهرها نگاشته است. و در روز 26 ربیع الثانی به تهران مراجعت می‌نماید.

2. روزنامۀ سفر کربلا، سال 1318 قمری

میرزا علی خان صفاءالسلطنه نایینی یکی از رجال معروف دوره ناصری و مظفری روزنامه سفر کربلا را تدوین کرده است. وی به عنوان کارپرداز کل عراق عرب از سوی دربار مظفرالدین شاه قاجار انتخاب می‌گردد و رهسپار عتبات عالیات شده و با وجود کهولت سن به تدوین این سفرنامه می‌پردازد.

3. سفرنامه عتبات، سال 1322 قمری

میرزا حسن‌خان مهاجرانی همدانی سفرش را از روز یکشنبه دهم شوال 1322 قمری از همدان آغاز نموده و تا روز شنبه 23 صفر 1323 قمری به مدت چهار ماه به سفر خود ادامه می‌دهد. وی چگونگی مسافرتش را از همدان به کربلا و سپس به نجف و سامرا به تفصیل می‌نویسد و در آن اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران و عثمانی را بازگو می‌کند.

4. سفرنامه خان افغان، سال 1324 قمری

محمدحسین‌خان هروی از قبیله ابدالی‌های افغان مقیم مشهد، مسافرت خود را به عتبات عالیات از روز نهم رمضان 1324 قمری از شهر مقدس مشهد با جمعی از خویشان و دوستانش آغاز می‌کند و در روز هفدهم ذی الحجه مصادف با شب عید غدیر به نجف اشرف می‌رسد و سفرنامه خود را در روز هجدهم ذی‌الحجه به صورت ناتمام پس از گذشت 70 رور به پایان می‌رساند. به نظر می‌رسد بخش بسیاری از نوشته‌های پایانی سفرنامه مفقود شده یا در نسخه موجود استنساخ نشده است.

5. سفرنامه عتبات عالیات، سال 1365 ق

آیت‌الله حاج شیخ حیدرعلی صلواتی شرح چگونگی مسافرتش را که از روز شنبه هشتم ماه صفر 1365 قمری از مسیر قم آغاز شده و از اهواز و خرمشهر و سپس بصره و از آنجا و با قطار به کربلای معلی رهسپار می‌شود را به صورت نثر و نظم بیان کرده است.

با توجه به اطلاعاتی که سفرنامه‌نویسان در اختیار قرار می‌دهند، مسیر اصلی عتبات از تهران تا کربلا بدین گونه بوده است: کاروان‌ها معمولاً از تهران و از حضرت عبدالعظیم و شهر ری حرکت می‌کرده‌اند و سپس از حسن آباد و روستای علی‌آبد و از کاروانسرای منظریه که منظرگاه حضرت معصومه (س) است، وارد قم شده و از آنجا به تاج خاتون و سیاوشان و ولاشگرد رهسپار می‌‌شدند. منزل‌های بعد از آن به ترتیب روستای ساروق، دیزآباد، قوزان و پس از عبور از گردنه ننج به اسدآباد، کنگاور، صحنه و بیستون، کرمانشاه، ماهی دشت، هارون آباد، کرند، پایین طاق، میان طاق، پل ذهاب و در نهایت قصر شیرین در داخل مرز ایران می‌رسیدند. پس از گذشتن از گمرک خانقین وارد خاک عثمانی شده و به قزل رباط و شهربان یا مقدادیه، بعقوبه، خان امیریه و شهر کاظمین و بغداد و از آنجا به محمودیه و مسیّب و به کربلا و از این شهر از دو مسیر آبی یا از جاده خاکی راهی شهر نجف می‌شدند. بر این اساس از تهران تا کربلا 160 فرسنگ بوده است.

از نکات قابل توجه در این سفرنامه‌ها، توجه ویژۀ نویسندگان آن به کاروانسراهایی است که در مسیر حرکت در آنها بیتوته می‌کرده‌اند. به طوری که در موارد بسیاری به توصیف بنا و سازندگان آنها و چگونگی حضور زوار در داخل آنها و مهم‌تر از همه به اوضاع داخلی و امنیت آنان پرداخته‌اند.

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کتاب توصیفات بسیار دقیق و قابل توجه نویسندگان به مکان‌های زیارتی و سیاحتی و همچنین حرم‌های مقدس در عتبات عالیات، ویژگی‌ها و چگونگی معماری صحن و حرم کاظمین، کربلا، نجف و امامزادگان بین راه و آثار باستانی از جمله طاق بستان، بیستون، قصر شیرین و روستاها و شهرها است.

توجه به برخی از ارقام، اوزان و مقادیر، قیمت اجناس و همچنین نوع غذاهایی که در سفر تناول می‌شده است، از جمله خصوصیات دیگر این سفرنامه‌ها می‌باشد.