معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ 4197 رباعی از 35 شاعر فارسی‌زبان است که در حد فاصل نیمۀ دوم قرن پنجم هجری تا اواخر قرن یازدهم هجری می‌زیسته‌اند. رباعیات فراهم آمده در این کتاب پاره‌ای تصحیح دوبارۀ رباعیات چاپ‌شده بر مبنای منابع موثقی است که از دید پژوهشگران پیشین پنهان مانده، پاره‌ای دیگر رباعیات نویافته و چاپ نشده است و پاره‌ای دیگر نیز تلفیقی از این دو؛ یعنی هم در آنها تصحیح تازه‌ای صورت گرفته و هم دربردارندۀ رباعیات نویافته است.

در این کتاب 235 رباعی نویافته از سنایی آمده که برای هر علاقمند ادب فارسی شوق‌انگیز است. 159 رباعی نویافته انوری نیز که بر مبنای چهار دست‌نویس کهن دیوان انوری و هفت جُنگ و تذکره فراهم آمده، از دیگر بخش‌های این کتاب است. از امیر معزی شاعر قرن ششم، در دیوان چاپی تنها 177 رباعی دیده می‌شود. در این کتاب 505 رباعی معزی گردآوری و تصحیح شده که 328 رباعی بیش از متن چاپی دارد.

عایشه مقریه بعد از مهستی گنجوی از نام‌ورترین زنان رباعی‌گوی پارسی است و در قرن ششم هجری می‌زیست. در این دفتر 44 رباعی او بر مبنای 15 منبع خطی و چاپی عرضه شده است.

همچنین 73 رباعی که در این کتاب به اسم بابا افضل کاشانی گرد آمده، قدیم‌ترین اسناد رباعی‌گویی این حکیم قرن ششم و هفتم هجری است و از لحاظ صحت استناد، بر همه چاپ‌های پیشین مزیت دارد. بیشترین رباعیات این مجموعه به اثیر اخسیکتی اختصاص دارد. اثیر از شاعران معروف قرن ششم هجری و از اقران خاقانی، مجیر بیلقانی و جمال‌الدین اصفهانی است. دیوان او که در سال 1337 به چاپ رسیده، فقط دربردارنده 67 رباعی است. در این کتاب 658 رباعی اثیر عرضه شده است. پاره‌ای از این رباعیات، جزو بهترین رباعیات زبان فارسی است و مابقی نیز در شناخت تاریخ رباعی و تحولات زبان و تعیین گوینده رباعیات ناشناخته متون فارسی اهمیت بسیار دارد.

گزیده‌ای از رباعیات عطار نیشابوری و اوحدالدین کرمانی نیز بر مبنای دو دست‌نویس کهن در این دفتر گنجانده شده است. «اختیارات مختارنامه»، قدیم‌ترین گزیده رباعیات عطار به شمار می‌رود و مشتمل بر 168 رباعی است و در قرن هشتم فراهم آمده است. 398 رباعی اوحدالدین کرمانی نیز که توسط امین الدین حاج بله از میان حدود 2000 رباعی این عارف رباعی‌گوی اختیار شده، سند باارزشی از اقبال حلقه‌های تصوف به رباعیات اوحد کرمانی است. این گزیده را ابوالمجد تبریزی در سال 721 هجری در «سفینه تبریز» کتابت کرده است.

افزون بر این رباعیات موجود در دیوان اشرفی سمرقندی، پوربهاء جامی، سید عضد یزدی، جلال خوافی، روح عطار شیرازی، کمال‌الدین کاشانی، کاتبی ترشیزی، شیخی طبسی، امیدی تهرانی، موالی تونی، محوی همدانی، نظام دستغیب شیرازی و غیاث حلوایی شیرازی بر مبنای یک یا چند دست‌نویس تصحیح یا بازتصحیح شده است. دیوان اغلب این شاعران تاکنون به چاپ نرسیده و دسترسی محققان تاریخ رباعی فارسی به رباعیات ایشان، موجب گشایش در عرصه رباعی‌پژوهی می‌گردد. از جمله این رباعیات، 537 رباعی محوی همدانی است که از رباعی‌گویان صاحب سبک دوره صفوی به شمار می‌رود و رباعیات او برای اولین بار بر مبنای پنج نسخه اصلی و هشت نسخه کمکی تصحیح شده است.

در این کتاب 2600 رباعی نویافته و منتشر نشده آورده شده است که 1300 رباعی آن اختصاص به شاعران بزرگ قرن ششم هجری از قبیل سنایی، معزی، انوری و اثیر اخسیکتی دارد. برخی از این رباعیات در شمار بهترین رباعیات زبان فارسی هستند. پاره‌ای از این رباعیات اطلاعات ما را در مورد شاعران بزرگ رباعی‌گوی تکمیل می‌کنند و تعدادی دیگر، گویندۀ ناشناختۀ بعضی رباعیات مهم تاریخ رباعی را به ما می‌شناسانند. این جدا از فواید زبانی و تاریخی بسیاری است که بر این متون مترتب است. این رباعیات یاور ما در شناسایی واژگان و اصطلاحات و امثال و آداب و رسوم فراموش شده خواهد بود.

اغلب رباعیات این دفتر یک متن محوری دارند که اساس کار قرار گرفته است و سایر منابع با آن متن محوری سنجیده شده‌اند. محوری بودن این متن‌ها بر اساس چند ویژگی است؛ یا قدمت تاریخ دارند و نزدیکی آنها به زمان مؤلف به آنها اهمیت ویژه بخشیده است، مانند دست‌نویس رباعیات افضل کاشانی و امامی هروی. یا آنکه متن محوری حجم قابل توجهی از رباعیات یک شاعر را دربر دارد که سایر دست‌نویس‌ها فاقد آن هستند، مانند دست‌نویس دیوان معزی نیشابوری و اثیر اخسیکتی. یا آنکه آن متن تنها دست‌نویس شناخته شده از رباعیات یک شاعر محسوب می‌شود و تا پیداشدن دست‌نویسی دیگر به ناچار نقطۀ اتکای پژوهشگر در نقل رباعیات آن شاعر است، مانند دیوان پوربهاء جامی، جلال خوافی، روح عطار شیرازی، شیخی طبسی، امیدی تهرانی و موالی تونی. محوری بودن بعضی از متون نیز به دلیل خاص بودن آنهاست، مانند اختیارات مختارنامه و گزیده رباعیات اوحدالدین کرمانی.

تنظیم رباعیات بر اساس مبنای تاریخی آنهاست و از سنایی غزنوی آغاز می‌شود و به محمدسعید حکیم قمی می‌انجامد. در ابتدای هر بخش یادداشت‌هایی در معرفی هر شاعر آمده که مدخلی است بر رباعیات آن شاعر. در این مقدمه‌های کوتاه افزون بر ذکر پیشینۀ تحقیق، منابع مورد استفاده معرفی شده و همچنین نکاتی دربارۀ رباعیات هر شاعر بیان شده است.

مؤلف، در گردآوری و تدوین رباعیات این کتاب، از 120 نسخه خطی و 180 نسخه چاپی مدد گرفته است.

سنایی غزنوی (رباعیات نویافته)، عثمان مختاری (رباعیات از قلم افتاده)، معزی نیشابوری، عایشۀ مریه، اوحدالدین انوری (رباعیات نویافته)، اثیر اخسیکتی، اشرفی سمرقندی، عطار نیشابوری (اختیارت مختارنامه)، افضل الدین کاشانی، اوحدالدین کرمانی، پوربهاء جامی، امامی هروی، سید جلال عضد یزدی، جلال خوافی، سلمان ساوجی، روح عطار شیرازی، کمال الدین کاشانی، کاتبی ترشیزی، شیخی طبسی، عبدالعلی رفاعی، امیدی تهرانی، سایل نهاوندی، موالی تونی، پیامی کرمانی، محوی همدانی، نظام دستغیب شیرازی، غیاث حلوایی شیرازی، محمد صوفی آملی، صوفی کرمانی، مظفر حسین کاشانی، حقی خوانساری، نذری قمشه‌ای، میرصابر اصفهانی و محمدسعید تنهای قمی شاعرانی هستند که در این کتاب رباعیاتی از آنها آورده شده است.