معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب که از چهار بخش تشکیل شده است و در هر بخش چند فصل به رشته تحریر درآمده، در واقع تلاشی در نمایش دادن گلشن راز شبستری است.

در مقدمه آمده است: «گلشن راز» با وجود اینکه اثری کوچک است و حجمی اندک دارد، به راستی گلشنی از راز است و جهانی از جلوه‌های نیاز. هر چه بیشتر آن را می‌خوانیم و در ابیات آن به تامل می‌نشینیم، بر عطش‌مان افزوده می‌شود. «گلشن راز»، دربردارندۀ کلیدی است برای فهم مهم‌ترین مبحثی که در عرفان «ابن عربی» مطرح است؛ یعنی «وحدت وجود» و خود این مبحث، مدار همۀ مباحث دیگری است که در آثار «محی الدین» به خصوص کتاب «فتوحات مکیه» مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش اول نویسنده سعی کرده که ابن عربی را از نگاه شبستری بیان کند. در فصل نخست بخش اول یعنی مدخل این کتاب می‌خوانیم: «یکی از مسائلی که درباره شیخ محمود شبستری مطرح است و جای بحث و بررسی دارد،  چگونگی و میزان تأثیر ابن عربی و اندیشه‌های عرفانی او در شیخ محمود است. دراین مورد اختلاف نظر هست. عده‌ای می‌گویند عرفانی که در گلشن راز مطرح شده، چکیده عرفان ابن عربی است و برخی قائلند که شیخ بسیار بیش از آن که تحت تأثیر محی‌الدین باشد، متأثر از عرفان عاشقانه عطار نیشابوری است».

نویسنده در قسمتی دیگر می‌نویسد: «به هر صورت نگارنده چنین می‌اندیشد که شیخ محمود شبستری به خصوص در الفیه گلشن راز به شدت تحت تأثیر اندیشه عرفانی ابن عربی قرار دارد و شاکله بخش نظری عرفان وی را روش تفکر ابن عربی ساماندهی کرده است. نگارنده مدعی است که نه تنها شبستری شدیداً متاثر از ابن عربی است، بلکه یکی از معدود عارفانی است که در حوزه عرفان نظری محی الدین توانسته است به ژرفای تفکر وی راه یابد و کلید فهم عرفان او را به دست آورد و در قالب ابیاتی از منظومه گلشن راز ارائه کند. نام‌گذاری این کتاب به مفتاح فتوحات نیز، وجهش مدعای مذکور است که بخش‌های چهارگانۀ کتاب، بسط و تفصیل همان مدعا است».

در ادامه می‌نویسد: «برای اثبات مدعای فوق دو راه پیش روی ما وجود دارد. راه اول این است که به تصریح شیخ محمود ـ چنان‌که در سعادت‌نامه آمده ـ بپردازیم و بیان وی را درباره ابن عربی مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار دهیم و از این راه به میزان تأثیر ابن عربی و همچنین نحوه ظهور او در تفکر شبستری پی ببریم. راه دوم این است که آثار شبستری و به خصوص گلشن راز را که در در این کتاب مورد بحث ما است، به دقت بررسی کنیم و از این راه تاثیر ابن عربی را اندازه بگیریم. مؤلف کتاب یادآور می‌شود که در بخش اول کتاب راه نخست را پیموده‌ایم و در سه بخش دیگر راه‌ دوم را».

نویسنده در بخش دوم به ساختار گلشن راز می‌پردازد و در فصلی از فصول این بخش به این نکته که شبستری به ویژه در گلشن راز به شدت تحت تأثیر عرفان ابن عربی است تأکید می‌کند و می گوید: اکنون جای این پرسش است که سهم شبستری در تکوین گلشن راز چیست؟ اگر به شدت متأثر از ابن عربی است و افکار او در گلشن راز موج می‌زند، آیا می‌توان گفت که شیخ محمود صرفاً نقش ترجمان را دارد؛ یعنی آرای محی الدین را از عربی به فارسی ترجمه کرده و در قالب شعر ریخته است؟

جواب این سوال منفی است. باید گفت سهم شبستری در آفرینش اثری سترگ و جاویدان به نام گلشن راز همانند سهمی است که نقاشی هنرمند و خلاق، پس از سیر و سیاحت در جنگلی پرشکوه و عظیم و باصلابت، در ایجاد و خلق صورتی از آن جنگل بر عرصه بوم نقاشی دارد که هم در یک نگاه قابل رؤیت و دریافت است و هم زیبا و دلپذیر و به‌یادماندنی.

نویسنده در بخش سوم به وحدت وجود می‌پردازد که در آن به ضرورت بحث از وحدت وجود، تفاوت وحدت وجود و وحدت شهود، وحدت وجود و خیال، نظریه تقلید از خدا، عقلانیت خیالی و عدم، آیینه هستی می‌پردازد.

در بخش چهارم به وضع و دلالت الفاظ می‌پردازد که خود شامل رابطه لفظ و معنا، تنزل و تمثل، تأویل و تمثیل است. وی می‌نویسد: سخن شبستری این است که در قوس صعود و در جریان سلوک به سوی حقیقت هستی، و بازگشت به اصل و مبدأ، زبان اهل دل، زبان تمثیل و تشبیه و«مانندی» است: چو اهل دل کند تفسیر معنی/ به «مانندی» کند تعبیر معنی.

در جریان فهم و شناخت و تبیین حقایق عالم، بهره‌گیری از زبان تمثیل، امری ضروری است و این ضرورت از آنجا ناشی می‌شود که در قوس نزول و در خلق عالم اشیاء، حقیقت هستی در قالب تمثلات ظهور می‌کند.

معانی چون کند زان جا تنزل/ ضرورت باشد آن را از تمثل

وقتی قوس نزول، تمثل است، قوس صعود باید تمثیل باشد. به بیان دیگر آدمی در زندگی دنیوی، با شکل رقیق شده حقایق که همان «مثالات» است سروکار دارد و با مجموعه‌ای از رمزها، با بهره‌گیری از زبان تمثیل، بتواند از مثالات و رمزها عبور کند و حقایق را دریابد.

در اینجا شبستری ـ به تبع محیی الدین ـ سخن از این می‌گوید که حیات دنیوی انسان، یک خواب بلند و یک خیال بزرگ است که از لحظه تولد آغاز می‌گردد و به مرگ منتهی می‌شود. با مرگ است که آدمی از این خواب بلند بیدار می‌شود و برمی‌خیزد:

تو در خوابی و این دیدن خیال است/ هر آنچه دیده‌ای از وی مثال است

به صبح حشر چون گردی تو بیدار/ بدانی کاین همه وهم است و پندار

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: ابن عربی و شبستری

مدخل

ابن عربی در نگاه شیخ محمود شبستری

بخش دوم: ساختار گلشن راز

فصل اول: شکوه پرسش

فصل دوم: گلشن راز در دو کلمه: تمثل و تمثیل

فصل سوم: تفکر به مثابۀ سلوک

بخش سوم: وحدت وجود

مدخل

1. ضرورت بحث از وحدت وجود

2. تفاوت وحدت وجود و وحدت شهود

3. وحدت وجود و خیال

4. عدم، آیینۀ هستی

بخش چهارم: وضع و دلالت الفاظ

فصل اول: رابطۀ لفظ و معنا

فصل دوم: تنزل و تمثل

فصل سوم: تأویل و تمثیل