معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

حوزۀ ادبیات تعلیمی و عرفانی یکی از مهم‌ترین موضوعات در گسترۀ وسیع زبان و ادبیات فارسی است. ترجمۀ رسالۀ قشیریه اثری متعبق به نیمۀ دوم قرن پنجم است. این کتاب را قشیری بین سال‌های 437 تا 438 هـ.ق به رشتۀ تحریر درآورده و از آثار ارزنده‌ای است که زبان، محتوا و شیوۀ بیان و تدوین آن بر آثار بسیاری از نوع آن تأثیر بسیار داشته است. ترجمۀ رسالۀ قشیریه متعلق یه یکی از مریدان قشیری به نام ابوعلی حسن بن احمد عثمانی بوده که آن را در نیمۀ دوم قرن پنجم ترجمه کرده است. این ترجمه به سیاق و سبک نثر مرسل و ساده نوشته شده است و درصد واژگان عربی آن نسبت به آثار دوره ترجمۀ آن کمتر و جملات آن کوتاه و شیوۀ آن به ایجاز گرایش دارد. موسیقی متن آن طبیعی است و معادل‌های واژگانی فارسی ارزشمند و رسا برای برخی اصطلاحات عرفانی در آن قابل توجه است.

رسالۀ قشیریه نامه یا پیامی است که قشیری آن را به صوفیان شهرهای اسلام فرستاده و شروع به تهیه آن در سال 437 و پایان آن در اوایل 438 هجری و علت نوشتن آن را ظهور فساد در طریقت و انحراف صوفی‌نمایان از آداب و سنن مشایخ پیشین و ظهور مدعیان دور از حقیقت و دروغین دانسته و دربردارندۀ دو فصل و 54 باب است. فصل اول در بیان عقاید صوفیان است در مسائل اصول که از میانۀ آنها به مسئلۀ توحید و صفات بیشتر توجه شده و قشیری بر آن بوده که موافقت نظر مشایخ صوفیه را با عقاید اشعری به اثبات برساند که در ترجمۀ فارسی رسالۀ قشیریه، این دو فصل با عنوان باب اول و دوم آمده است و 55 باب محسوب شده است.

در این کتاب گزیدۀ شرح رسالۀ قشیریه در 20 باب ارائه شده است. از لحاظ محتوایی سعی شده است افزون بر شرح لغات، اصطلاحات، جملات، ابیات عربی، فنون ادبی، اشخاص و بزرگان تصوف، به واکاوی مسائل کلامی رساله قشیریه، به عنوان مهم‌ترین کتاب اشاعره در بیان مباحث کلامی و علم اصول در قرن پنج هجری پرداخته شود. مسائلی همچون رؤیت خداوند با چشمان سر، نظریه کسب اشاعره، مباحث توحیدی مورد بحث در مذهب اشاعره و شیعه، مسائل مربوط به جبر و اختیار، عصمت انبیاء و سایر اندیشه‌های قشیری به عنوان امام جماعت شهر نیشابور و مروّج اندیشه‌های ابوالحسن اشعری که در جای متناسب آن، شرح و مورد نقد قرار داده شده است. از سایر موضوعات که در این کتاب و حتی ادبیات تعلیمی بدان توجه نشده، بررسی بدعت‌ها و انحرافات صوفیان افراطی می‌باشد که بدعت‌های همچون رهبانیّت، مذمت کسب روزی، بدعت خانقاه در مقابل مسجد، سماع و رقص و پایکوبی صوفیان و ..... که در مقابله با آراء و منابع شیعه اثنا عشریه، دارای تناقض و تضاد می‌باشد، بررسی و توضیح داده شده است. نسخۀ اصلی در این کتاب، همان نسخۀ ترجمه فارسی رساله قشریه که توسط ابوعلی عثمانی از عربی به فارسی برگردانده شده و با تصحیح و استدراکات استاد بدیع الزمان فروزانفر و توسط انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده، استفاده شده است.

زین الاسلام ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن بن عبدالملک بن محمد قشیری در ربیع الاول سال 376 هجری در شهر استوا (قوچان کنونی) دیده به جهان گشود. نامش عبدالکریم، کنیه‌اش ابوالقاسم و لقب‌هایش استاد و زین الاسلام بوده است. نسبتش به قشیر بدان سبب است که خاندان او از اعراب بنی‌قشیر بوده‌اند که به خراسان آمدند و در آنجا ساکن شدند. قشیری علم کلام مبتنی بر اصول اشعری را از ابوبکر فورک اصفهانی آموخت. ابن فورک در نیشابور در تأیید مذهب اشعری سخت می‌کوشید و نسبت بدان سخت تعصب داشت. چون ابن فورک زاهد و متصوف نیز بوده، در رساله، اقوال وی در اصول عقاید و احوال و مقامات مکرر آورده شده است. بعد از وفات ابن فورک، قشیری در راستای تکمیل اطلاعات کلامی خود از محضر ابواسحاق اسفراینی، از متکلمان و محدثان نامدار نیشابور بهره‌ها جست. وی مدت اندکی توانست از محضر این اساتید استفاده کند؛ زیرا از لحاظ علمی چنان پیشرفت کرد که بنا به تشخیص و اشارت استاد، لازم نیست در درس وی حاضر شود، بلکه مطالعۀ مصنفات او برایش بسنده بود. بعد از آن در مجلس درس وی حاضر نشد. سپس به مطالعۀ آثار کلامی ابوبکر باقلانی ملکی (وفات 403 هـ.ق) پرداخت. البته به موازات فراگیری و تکمیل علوم شرعی و کلامی، پیوسته در مجلس استاد دقّاق حاضر می‌شد.

از مجموع کتاب‌شناسی‌هایی که دربارۀ قشیری در منابع قدیمی و کتاب‌شناسی‌های جدید محققان و معرفی یا چاپ نسخه‌های جدید آثار او به دست آمده است، می‌توان 25 کتاب یا رساله را شماره کرد. مهم‌ترین آنها این چهار کتاب است: نحو القلوب، لطائف الاشارات، ترتیب السلوک و رسالۀ قشیریه.