معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از افتخارات فکر و فرهنگ ایران، حکیم خاقانی شروانی (520ـ595) است که با طبع قوی و فکر بلند خود به لقب حسّان العجم مفتخر گشت. وی از ان دسته سخنسرایان است که با طبع قوی و فکر اندیشه توانای خود بر آوردن هرگونه معنی و نمایاندن همه مضامین در کسوت الفاظ، توانا بوده و در رام‌کردن معانی دشوار اقتداری به نهایت داشت.

یکی از مشهورترین قصاید این شاعر بزرگ، قصیدۀ مرآت الصّفا است که در تاریخ ادبیات به قصیدۀ شینیّه مشهور شده و صدها شاعر و عارف بزرگ را به استقبال از خود کشانده است. این قصیدۀ گرانسنگ، گنجینه‌ای از تعابیر و مضامین عرفانی و تعلیمی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه عام و خاصبوده و هست.

این اثر، گزیده اشعاری است که در طول تاریخ ادبیات فارسی در استقبال از قصیدۀ شینیه خاقانی سروده شده است. برای فراهم آمدن این مجموعه در ابتدا تمامی دیوان‌های چاپی فارسی شاعران از آغاز تاکنون (در حدود دویست دیوان)مورد مطالعه قرار گرفت و فقط قصاید و نه غزلیاتی که در استقبال از قصیدۀ شینیۀ خاقانی بر همان وزن و قافیه سروده شده‌اند، گردآوری شدند و در ادامه به نسخه‌های خطی چاپ نشده (در حدود پنجاه نسخه) مراجعه شد و قصاید استقبالی آنها استخراج گردیده است.

قصیدۀ مرآت الصّفا مشهور به قصیدۀ شینیّه از مهمترین قصاید حکیم خاقانی شروانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه و استقبال شاعران بسیاری واقع شده است. این قصیده، حاوی نکات اخلاقی و عرفانی بسیاری است که جنبۀ تعلیمی و اموزشی به آن بخشیده است.

دکتر عبدالحسین زرین کوب درباره اهمیت این قصیده می‌نویسد: قصیده‌ای است در حکمت و سیر نفس و این قصیده را مرآت الصّفا خوانند. قصیده به طور رمزی به بیان لطیف شاعرانه، مراتب تکامل نفس انسان را شرح می‌کند.

این قصیده، به احتمال بسیار، یکی از منابع آموزشی و تعلیمی در مکتبخانه‌ها بوده است. برای اثبات این مدعا می‌توان هم به فراوانی استقبال‌ها از این قصیده در تاریه ادبیات فارسی اشاره کرد و هم به بسامد بالای اصطلاحات آموزشی و تعلیمی این قصیده استناد نمود: پیر تعلیم، طفل زبان‌دان، سرعشر، دبستان، لوح تسلیم، تلقین و تأویل و تعلیم، برهان، ابجد، سخندان، قوم آموز، نون والقلم، سبق و دفتر، نقطه، سواد، الف ب ت، نسخت، صفحه، صحیفه، نوآموزی، علم نادانی، نشره طفلان، استاد دانا، اصول آموز، قول فلسفی، مجسطی، اقلیدس، افلاطون، سه علم و ... تأملی در نمایۀ تکرار اصطلاحات مکتبخانه‌ای دیگر قصاید استقبالی نیز نشان دهنده جنبۀ آموزشی ان است.

از مضمون سرشار این چکامه، نخستین بار امیر خسرو دهلوی شاعر بزرگ هند تأثیر پذیرفته است. چکامه‌ای را که نظیر بر قصیدۀ خاقانی است عیناً مانند خاقانی آغاز کرده و او نیز آن را مرآت الصّفا نام گذاشته است.

استقبال از اشعار خاقانی از همان آغاز و در حیات وی آغاز شده بود و شاعران بسیاری سعی داشتند که بر وزن و قافیه قصاید خاقانی شعر بسرایند.

به گفته م. سلطانف، به نقل از امری شیرازی، نخستین کسی که از قصیدۀ شینیۀ خاقانی استقبال کرده و نظیر‌ه‌ای بر آن سروده، نظامی گنجوی است که متاسفانه امروزه از این گنجینه خبری نیست. مشهورترین استقبال از این قصیده از آنِ امیر خسرو دهلوی است که در تاریخ ادبیات فارسی نامبردار و مثال زدنی است.

با نگاهی به اسامی شاعران بزرگی که از این قصیده استقبال کرده‌اند، می‌توان به اهمیت و عظمت این شعر پی‌برد: امیز خسرو دهلوی، عبدالرحمن جامی، عرفی شیرازی، امیر علیشیر نوایی، فضولی بغدادی، فیض کاشانی، بیدل دهلوی، شفائی اصفهانی، وصال شیرازی، همای شیرازی، قاآنی و ...از دیگر امتیازات این گنجینه گرانبها این است که موضوع اصلی اغلب این قصاید، مدح و منقبت رسول خدا (ص) و اهل بیت گرامی ایشان است. شاعران این مجموعه پس از ذکر مطالب عرفانی و تعلیمی، گریزی عاشقانه به مدح و منقبت معصومین به خصوص مولای متقیان حضرت علی (ع) می‌زنند و مراتب عشق و ارادت خود را به این خاندان مطهّر ابراز می‌دارند و ادای دینی به ساحت مقدّس رسول خدا (ص) می‌نمایند.

نسخ خطی مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از: 1. جنگ اشعار به شماره 5220, 5367، 6443 و 6448 کتابخانه ملی ملک تهران. 2. جنگ اشعار به شماره 990 کتابخانه مجلس تهران. 3. جنگ اشعار کتابخانه شخصی سید احمد بهشتی تهران. 4. جنگ اشعار کتابخانه شخصی سید عباس رستاخیز قم. 5. جنگ قصاید به شماره 813608 کتابخانه ملی تهران. 6. خزاین القصیده به شماره 4992 کتابخانه مجلس تهران. 7. دیوان ظهوری، کتابخانه شخصی سید عباس رستاخیز قم. 8. دیوان فوجی نیشابوری، کتابخانه شخصی سید احمد بهشتی تهران. 9. دیوان میرزا جلال، کتابخانه شخصی سید عباس رستاخیز قم. 10. دیوان نظام استر‌آبادی به شماره 9264 کتابخانه مجلس تهران. 11. هزار قصیده، گوهری هروی، کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم.

فهرست مطالب کتاب:

بخش اول: کلیات

بخش دوم: فهرستی از شینیه‌های قبل و بعد از خاقانی

بخش سوم: متن کامل قصاید شینیه

بخش چهارم: پژوهشی در قافیه‌های قصاید شینیه