معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نویسنده در این کتاب با نگاهی به اسطورۀ گاو و تجلی آن در ادب پارسی، سعی دارد تا رد پای این کهن‌الگو را در جاودانه‌ترین میراث مکتوب ایران باستان، شاهنامه مورد بررسی قرار دهد.

اسطوره کلمه‌ای معرب و از واژه یونانی هیستوریا، به معنی «جستجو، آگاهی و داستان» گرفته شده است. برای بیان مفهوم اسطوره از بازمانده واژه یونانی «میتوس» به معنی «شرح، خبر و قصه» استفاده شده است. حوادثی که در اسطوره نقل می‌شود همچون داستان واقعی، به واقعیت‌ها برگشت داده شده و منطق خاصی را دنبال می‌کند. آنچه که اسطوره در حوادث تاریخی روایت می‌کند و مهم است، صحت تاریخی آنها نیست بلکه مفهومی است که شرح این داستان‌ها برای معتقدان آنها در بردارد و دیدگاه آدمی را نسبت به خویشتن، جهان و آفریدگار بیان می‌کند.

یکی از ویژگی‌های اسطوره‌ها، مشترک بودنشان در میان اقوام و ملل مختلف است. اسطورۀ گاو نیز از این قاعده مستثنی نیست: گاو به عنوان یکی از مظاهر توتمیسم در فرهنگ اسطوره‌های ملل و حماسه‌های ملی ما نیز به چشم می‌خورد. حیوانات نه تنها در اسطوره‌های ایران بلکه در اسطوره‌های همه ملت‌ها از سویه نمادین و بنیادینی برخوردارند و در معمای گرایش‌های توتمی و تصویر انسان و جانور درهم می‌آمیزند. در ایران باستان، گاو در میان چارپایان از همه مفیدتر تلقی می‌شده است. گاو نر یا ورزا عمل زراعت و شخم زدن را برعهده داشت و در زندگی کشاورزی آن روزگار برای انسان یاری بسیار گرانبها به شمار می‌رفت. درگردونه‌کشی و بارکشی نیز از این حیوان استفاده می‌شد. پس شگفت نیست که گاو در آیین مزدیسنا بسیار معزز باشد و از فرشته نگهبان آن امداد خواسته شود و روز چهاردهم ماه به نام او به «گوش روز» موسوم گردد و شاید به همین دلیل است که در گات‌ها قربانی گاو در مراسم مذهبی منع شده است و حتی فراتر از این توجه، تحقیقات نشان داده است که در اکثر ملل دنیا، گاو به عنوان مرکز ثقلی جهت شئونات گوناگون زندگی به شمار می‌رفته است. گاو در فرهنگ اکثر ملل دنیا مرکز ثقل شئون گوناگون زندگی به شمار می‌آمد. اوقات روز به «آغاز چرای گاوها»، «یوغ نهادن بر آنها» و «از یوغ رها کردن» آنها تقسیم می‌شد. حتی واحد اندازه‌گیری چاله‌های آب بر اساس رد سم گاو بود. به علاوه از پی گاو زه کمان می‌ساخته‌اند و پوست آن چون چرم امروز استعمال داشته است.

در قرون متمادی اسطوره مقدس گاو در افکار و نمودهای زندگی بشر باستانی ظهور می‌یابد و برشمردن این جلوه‌ها، اعتقاد و افکار آنان را تا جایی روشن می‌کند که حمل بار خرافه‌پرستی و جهل مفرط را از دوش انسان نخستین بر می‌دارد. جلوه‌های حضور  اسطورۀ گاو در عرصه‌های مختلف از جمله آیین‌ها و ادیان باستانی، ادوات و آلات سلطنت؛ خبر از قدرت، شکوه و حشمت آن می‌دهد.

گاه حضور ارجمند او چنان قیمتی است که منجر به آفرینش شخصیت توأمان انسان ـ گاو در سر در کاخ شاهی می‌شود که این امر بازگوی آفرینش هم‌سوی این اسطوره با بشر نخستین است. گاهی عینیت واقعی حضور آن را در حکومت‌ها نه تنها به شکل آلات و ادوات جنگی مثل گرز و درفش می‌بینیم، بلکه در حفظ تمامیت اراضی و در قالب پاسبانی هشیار که یابنده مرزهاست، مشاهده می‌کنیم. ارزش او تا جایی است که سلسله‌های پادشاهی و پهلوانان نیز به حضور نام او در جوار نام خاندان خود مباهات می‌کنند و این مایه فخر و مباهات از هر زاویه‌ای که نگریسته و کاویده شود سراسر تبلور پاکی‌ها و نمود موهبت‌هایی است که در قالب این اسطوره آشکار شده است.

شناساندن نمودهای این اسطورۀ ارزشمند در شعر حماسی برای آگاهی از خاستگاه و فلسفۀ مقدس آن است. اسطوره‌ای که طی سالیان دراز در سنگ‌نگاره‌ها و آثار دیگر به یادگار مانده و بیانگر این حقیقت است که اسطوره در گذر تاریخ همیشه زنده است و با مردم و فرهنگ آن ملت زندگی می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

فصل اول

بخش اول: اساطیر آفرینش

بخش دوم: جلوه‌های آفرینش

بخش سوم: اساطیر ملل

بخش چهارم: قبل از اسلام (آیین مهر و آیین زرتشت)

بخش پنجم: جشن‌ها و آیین‌ها

بخش ششم: اسطوره‌های ایرانی

بخش هفتم: بعد از اسلام در قرآن

فصل دوم: پیوند اسطوره و حماسه

بخش اول: شاهنامه

بخش دوم: گرشاسب‌نامه

بخش سوم: بهمن‌نامه

بخش چهارم: کوش‌نامه

بخش پنجم: بانوگشسب‌نامه

بخش ششم: پیوست:

ادب عرفانی با تأکید بر مثنوی معنوی

ادب غنایی با تأکید بر دیوان خاقانی

ادب تعلیمی با تأکید بر کلیله و دمنه