معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاهد صادق دانشنامه‌ای متعلق به سدۀ یازدهم هجری، به اعتبار شمول مطالب و شیوۀ نگارش آن، دانشنامه‌ای عمومی است. با مراجعه به متن‌های برجای مانده، در می‌یابیم که در شبه قاره هند، دانشنامه‌نگاری چنان رواج نداشته است که تذکره‌نویسی. با این حال دانشنامه‌های موجود، در بررسی تاریخ علم و فرهنگ این سامان، از اهمیت بسزایی برخوردارند. از جمله ویژگی‌های مهمّ این آثار، امتزاج فرهنگ و محیط علمی و ادبی هند و ایران در آنها است. اغلب مولفان این دانشنامه‌ها، بخشی از حیات علمی خود را در ایران و بخشی را در هند گذرانده‌اند یا با وجود اینکه هند زادگاه آنها است و در این سامان بالیده‌اند، اما در محیط ادبی ـ فرهنگی مهاجر ایرانی به هند رشد کرده‌اند. در نتیجه اطلاعاتی که در دانشنامه‌هایشان به ما منتقل می‌کنند، برآیندی است از روند آموزش و تاثی پذیری‌شان در این دو گستره فرهنگی و علمی و ادبی.

شاهد صادق دایرة المعارفی عمومی نگاشته میرزا محمدصادق مینای آزادانی اصفهانی است که به سال 1059 هجری در پنج باب به نام شاه شجاع (نقش بالا)، فرزند شاه جهان امپراتور هند تألیف شده است. در ابتدای کتاب دربارۀ دلیل نامیدن آن به شاهد صادق می‌نویسد: «زیرا که گواه حال من است و نامۀ اعمال من و در سفر انیس و غمخوار من و در خطر جلیس و یار من و خیر جلیس فی الزمان کتاب».

این اثر که درباره علوم متداول زمان مؤلف اطلاعات ارزشمندی دارد، همچنین حاوی مطالب مهمی در رابطه با حیات اجتماعی آن دوران است. شاهد صادق از جمله دانشنامه‌هایی است که در ایران و هند با اقبال فراوانی مواجه شد و وجود بیش از بیست نسخه خطی از آن به رغم تعداد زیاد صفحاتش، گواه روشنی بر این ادعا است.

میرزا صادق به سبب شغل دیوانی پدرش، از نزدیک با بسیاری از نویسندگان، دانشمندان و هنرمندان ملاقات کرده بود. همچنین به واسطۀ سفرهای پی‌درپی که در رکاب پدر انجام داد و در آنها به کسب تجربه و دانش‌اندوزی پرداخت، اطلاعات ارزشمندی در طی سالیان جمع آورد که آنها را در شاهد صادق گردآورده است. او در مقدمه‌ای که بر این اثر نگاشته، هدف از تألیف آن را بهره‌گیری دیگران از دانشی می‌داند که توانسته در طی سالیان از مصاحبت بزرگان فراهم آورد. بارزترین ویژگی این کتاب که آن را به دانشنامه‌های امروزی مانند می‌کند، جملۀ کوتاهی در تعریف عنوان فصل است که امروزه به آن جملۀ تعریف می‌گوییم. در بیشتر فصل‌ها مؤلف دربارۀ موضوع فصل توضیح مختصری داده، گاه آن را از نظر لغوی معنی کرده و گاه توضیح کامل‌تری ارائه داده است و پس از آن با آوردن مثال‌ها و حکایات بسیار، سعی در تبیین مطالب دارد. زبان این اثر ساده و عاری از آرایه‌های ادبی است که با توجه به کارکرد آن در مقام دانشنامه طبیعی به نظر می‌رسد. دیگر ویژگی طبیعی آن حکایات اخلاقی بسیاری است که در بیشتر فصول آن به چشم می‌خورد و ویژگی جالب توجه غیرمعمول آن، وجود تعداد قابل تأملی از حکایات طنزآمیز است. غیر از طنز موجود در اثر، می‌توان آن را به اعتبار تعداد زیاد ضرب‌المثل‌هایی که در آن گرد آمده است و همچنین توصیف بازی‌ها و سرگرمی‌ها و سایر امور مربوط به آداب عامه که بیشتر در باب چهارم ذکر شده‌اند، دریچه‌ای مغتنم برای نظارۀ سامان اجتماعی روزگار مؤلف دانست.

از دیگر مطالب خواندنی این اثر بیان مذاهب مختلف رایج در زمان مؤلف از کیش هندو گرفته تا مذاهب اسلامی است که می‌تواند در بررسی سیر تطور نحله‌های فکری مفید باشد.

در این تصحیح از میان نسخه‌های موجود سه دوره مورد بررسی قرار گرفته است و نسخه‌های زیر مورد برای تصحیح برگزیده شده است:

ـ نسخه شماره 9575 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران

ـ نسخه شماره 5028 کتابخانه مجلس

ـ نسخه شماره 770 کتابخانه مجلس

ـ نسخه شماره 352 کتابخانه دانشگاه میشیگان

که نسخه کتابخانه دانشگاه میشیگان به تاریخ کتابت 1297 نسخه اساس قرار گرفته است.