معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نامه نامی یکی از ده‌ها نظیره بر آثار نظامی و از جمله آثار ادبی در سنت منظومه‌سرایی عاشقانه است. از پنج مثنوی نامی جز یوسف و زلیخا که یافته نشده، در این کتاب مصححان چهار منظومۀ خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، وامق و عذرا و درج گهر را در 10871 بیت تصحیح، مقابله و شرح نموده‌اند.

میرزامحمدصادق نامی فرزند میرزاباقر و نوۀ میرزا محمدرضا حکیم‌باشی و برادرزادۀ میرزا عبدالباقی طبیب است. از تاریخ تولد وی در کتب تذکره اثری یافت نشده است؛ اما تاریخ وفات وی را تمامی کتب زندگی‌نامه و نیز شاگرد وی میرزاعبدالکریم بن علی‌رضا الشریف سال 1204 دانسته‌اند. در دوران سلطنت نادرشاه از دست ساقی اجل شربت مرگ نوشید و طبع لطیفش در پردۀ خاک مدفون گردید.

وی در دورۀ زندیه و افشاریه، کریم خان زند، لطفعلی خان زند و نادرشاه افشار می‌زیسته است. از اشعارش در مثنوی خسرو و شیرین معلوم می‌شود گذارش از اصفهان به شیراز می‌افتد و در بر شخصی به نام «حاجی آقاسی» جای می‌گیرد که او را هنرور و دانشمند، نکورأی و ثروتمند آن دوره می‌نامد و به قرب لطف او مأوا می‌یابد. حاجی آقاسی چون به بحر ژرف طبع نامی نظر می‌کند، طبع و بحرش را عالی و مواج می‌یابد و از او می‌خواهد پردۀ گنج سخن منظومش را کنار زند و بسراید. وی نیز به فرمان وی در گنج خود می‌گشاید و نخستین داستان خود که خسرو و شیرین است را می‌سراید.

نامی اثری منثور به نام «تاریخ گیتی‌گشا» را تألیف کرده است که دربردارندۀ آغاز تاریخ زندیه تا حوادث محرم سال 1200 است و پیش از پایان یافتن آن عمر بر او وفا نکرده و درگذشته است.

پنج مثنوی با عنوان «نامۀ نامی» به تقلید از خمسۀ نظامی سروده است. از این پنج گنج او مثنوی یوسف و زلیخا تاکنون یافت نشده است. اما چهار منظومۀ دیگر او بدین ترتیب است:

خسرو و شیرین، 4520 بیت در بحر هزج؛ لیلی و مجنون، 2212 بیت در بحر هزج؛ وامق و عذرا، 2842 بیت در بحر رمل و درج گهر، 1315 بیت در بحر سریع بر وزن مخزن الاسرار نظامی.

منظومۀ خسرو و شیرین آغازین سروده از «نامۀ نامی» با بیشترین تعداد ابیات است. شاعر در آغاز به دو نوع توحید روی می‌آورد؛ ابتدا توحید به روش غایب و سوم شخص و سپس به روش مخاطب. آن‌گاه به دوگونه به مناجات حق می‌پردازد؛ ابتدا با عجز و نیاز و سپس درخواست از خدا. در فرازهای دیگر نعت خواجۀ کائنات، حضرت محمد (ص) و منقبت امیرالمؤمنین (ع) را می‌آورد و همچون دلباخته‌ای ارادت راستین خویش را به مولا امیرالمؤمنین ابراز می‌دارد. سپس داستان معراج حضرت رسول، سبب نظم کتاب، خطاب به آذر و سرانجام داستان خسرو و شیرین را به نظم می‌آورد.

با اینکه خواندن اشعار او اندیشۀ ما را به سوی سبک نظامی (سبک عراقی) می‌کشاند؛ اما به راحتی با ژرف‌نگری در همۀ ابیات و با توجه به دوره‌ای که شاعر در آن می‌زیسته، درمی‌یابیم اثر نامی به سبک و دورۀ بازگشت نزدیک‌تر می‌نماید. گرچه بیشتر ابیات این منظومه ساده و روان و درخور فهم است و به سبک معاصر و مشروطه می‌ماند؛ اما برخی ابیات آن دیریاب است و سبک خراسانی و عراقی و حتی هندی را فرایادمان می‌آورد.

لیلی و مجنون نامی حدود 2000 بیت دارد و در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور است و به پیروی و وزن لیلی و مجنون نظامی سروده شده است. از نظر سبک شاعری و آوردن ترکیبات و اصطلاحات دلپسند، گاهی موارد با ذکر یک مصراع از نظامی به جزالت و صلابت سخن خود می‌افزاید؛ نظیر نظامی می‌گوید:

گر رفت پدر پسر بماناد                    کان گر شکند، گهر بماناد

نامی می‌گوید:

گر رفت پدر پسر بماناد                    وز باغ نهال تر بماناد

منظومۀ وامق و عذرای نامی در بحر رمل مسدس محذوف سروده شده و شاعر ابتدای سخن خویش را با حمد و ستایش پروردگار آغاز نموده و با بهره‌گیری از آرایه‌های لفظی و معنوی به اظهار عجز و بندگی در برابر حضرت حق می‌پردازد و پس از آن به مناجات و راز و نیاز با خالق هستی می‌پردازد و در اثنای سخن به لطف و عنایت خداوند از بدو کودکی تا هنگام سرودن اشعار مذکور نسبت به خود اشاره نموده و از وجود کسانی که نسبت به وی و توانایی او در سرودن اشعار حسادت می‌ورزند به درگاه حضرت حق شکایت برده و از او می‌خواهد تا به او قدرتی بخشد تا بیشتر مایۀ حسادت دشمنانش شود. پس از مناجات و راز و نیاز با خداوند به نعت و مدح پیامبر می‌پردازد و از وجود ظلم و حیلۀ حیله‌گران و نیز فضل‌فروشی افراد بدون علم شکایت نموده و از حضرت رسول درخواست می‌کند تا او را که از فرزندان ایشان است نجات داده و با ظهور حضرت صاحب‌الزمان (عج) فتنه‌های آخرالزمان را فرو نشانده و به داد مظلومان برسد. سپس دربارۀ دلیل سرودن این منظومه توضیح می‌دهد و اظهار می‌دارد که:

ناگهان آمد نوایی از سروش                         از سرشتم این ندا آمد به گوش

کای خوش الحان بلبل بستان عشق              ای ز الحان تو خوش دستان عشق

باز اندر عشق دستان ساز کن                       در حدیث عاشقان لب باز کن

باز نام عاشقان را زنده کن                           بازگو از وامق و عذرا سخن

آن‌گاه دربارۀ عشق و خظرها و مصایب آن سخن گفته و سرانجام چنین نصیحت می‌کند که با شنیدن سخنان من باید از دنیا و هرآنچه ما را به آن وابسته می‌کند، دوری نمود.

محمدصادق نامی منظومۀ درج گهر را بر وزن و بحر مخزن الاسرار سروده است که حدود 1400 بیت دارد و آن را در 12 عقد و یک ساقی‌نامه به سلک نظم کشیده است. این مثنوی دربردارندۀ مضامین اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و فلسفی است که حکایت‌هایی لطیف در خلال عقدها به رسایی اثر کمک کرده است.

از ویژگی‌های سبک نامی که به جزالت نامش کمک می‌کند، به‌کارگیری مفاهیم و آیات و احادیث در لابلای این نظم مبارک است که نشان‌دهندۀ دانش افزون نامی و تسلط وی بر ادب اسلامی و قرآنی است. همچنین به‌کارگیری اصطلاحات نجومی و تلمیحات زیبا و اشاره به داستان پیامبران گواه همین مطلب است.

نامی در به‌کارگیری تشبیهاتی بدیع و استعاراتی نغز و کنایاتی دلپذیر، بسیار نکته‌سنج است که یادآور زبان شاعران گهرسنجی چون حافظ، سعدی و صائب است. از نظر ویژگی‌های زبانی روی هم‌رفته بیان شاعری نامی فخیم، روان و دلنشین است که البته این فخامت و روانی در دو توحید و نعت حضرت رسول بسیار مشهود است. وس شاعری است که درّ ناب شعرش را دست‌مایۀ ظاهربینان متملق نمی‌کند و مدح کسی جز پیامبر و حضرت علی (ع) در منظومه‌اش دیده نمی‌شود.

از دیگر نکانی که باید در سبک نامی به آن اشاره کرد، آوردن کلمات مترادف است؛ مثل بخل و حسد، کید و فسون، مکر و حیل، شید و فن و .... .

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمۀ دکتر حسن ذوالفقاری

معرفی شاعر

دیدگاه‌های دیگران دربارۀ نامی

وقایع زندگی و مسافرت‌های شاعر

آثار نامی

آثار منظوم

خسرو و شیرین

لیلی و مجنون

وامق و عذرا

درج گهر