معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

روزبهان بقلی شیرازی از عارفان و مؤلفان پرکار سده ششم هجری است که آثار زیادی را تألیف کرده است. تألیفات او متنوع و پرشمار است و موضوعات مختلف از جمله فقه، حدیث، کلام، تفسیر، صرف و نحو و عرفان اسلامی را دربرمی گیرد. تعدد و تنوع موضوعات، طرح آرای تازه و تأثیرگذار و سبک نویسندگی روزبهان موجب شده تألیفات وی در میان آثار عرفانی سده ششم هجری اهمیتی خاص پیدا می‌کند.

یکی از موضوعاتی که روزبهان در آثار خویش بدان پرداخته، «شطحیات» اهل معرفت است. به دلایلی که وی خود به آنها اشاره کرده، او شطحیات عارفان را در دو کتاب جمع‌آوری و شرح کرده است: منطق الاسرار ببیان الانوار به عربی؛ شرح شحیات به فارسی. وی ابتدا به تألیف منطق الاسرار همت گماشت و بعد از اتمام آن به خواهش یکی از خواص شرح شطحیات را به فارسی نگاشت.

شیوه بیان روزبهان در منطق الاسرار مستقیم و صریح و مناسب برای تألیف یک متن تعلیمی است در حالی که زبان شرح شطحیات بر عناصر خیال و گاه عوامل عبارت‌پردازی استوار شده و فهم مقصود مولف را دشوار کرده است. بدین‌سبب مناسب‌ترین راه برای آشنایی با دیدگاه­های روزبهان بقلی درباره شطح و شرح و تفسیر آن مراجعه به منطق الاسرار است. این موضوع بر میزان اهمیت منطق الاسرار در میان آثار روزبهان بسی افزوده است. کتاب به عربی نوشته شده و موضوع اصلی آن شرح شطحیات عرفاست. روزبهان در مقدمه منطق الاسرار تصویر روشنی از انگیزه و روش خود در تألیف این کتاب به دست می‌دهد. وی دواوین و تصانیف اهل تصوف را خوانده و مجموعه موضوعات و مفاهیم آن تألیفات را در قالب سه علم بدین شرح دسته‌بندی کرده است: 1. علوم معاملات و ریاضیات و آداب مجاهدات که موافق با علوم شرعی و ظاهر شریعت است و کسی نمی‌تواند بر آن خرده‌گیری کند. 2. علوم احوال و مقامات و مکاشفات که آن نیز در علوم شرع و قرآن و سنت بیان شده و موافق شرع است. در این علم نیز اهل تصوف کمتر سرزنش شده‌اند. 3. علوم اسرار که بر سه مرتبه است: علم توحید، علم معارف و علم حقایق.

روزبهان با استناد به حدیث نبوی «للقرآن ظهر و بطن و لکل حرف حد و مطلع» و همچنین «انزل القرآن علی سبعة احرف کلها شاف کاف» می‌گوید این مراتب سه‌گانه نیز از قرآن و سنت پدید آمده است.

انگیزۀ روزبهان از تألیف منطق الاسرار و کتاب شرح شطحیات، چنان‌که خود می‌گوید شرح زبان اهل سکر و اقوال آنهاست. وی این اقوال را که «شطح» خوانده می‌شود، در این دو کتاب جمع و شرح کرده است. روزبهان شطحیات را «علم» می‌خواند و فهم آن را مشکل می‌داند.

وی در این کتاب منابع سه‌گانۀ شطح، یعنی قرآن، احادیث و روایات و کلام اهل سکر را معرفی و از هر یک نمونه‌ای را شرح کرده است. بخش اول و دوم یعنی قرآن و احادیث و روایات در مقایسه با شطحیات عرفا کوتاه‌تر است. بخش اصلی کتاب دربردارندۀ اقوال و شرح شماری از سخنان مشایخ طریقت به ویژه بایزید بسطامی و حسین بن منصور حلاج است. وی با زبانی ساده و صریح کوشیده روش و روان مفاهیم شطحیات را برای مخاطبان بیان کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمۀ مصحح

مقدمۀ مؤلف

الشطح

اما الشطحیات المشایخ الذین ذکرت اسامیهم

فی الروایات للحلاج

فی الشطحیات للحلاج

فی شرح الطواسین للحلاج

شطحیات للحلاج

و من شطحیات المتفرقه

الفاظ متداوله بین الصوفیه

تعلیقات و توضیحات

نمایه‌ها