معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ سی گفت‌وگو درباره زندگی و آثار مهدی اخوان ثالث است که نویسنده از سال ۸۵ به جمع‌آوری این گفت‌و‌گوها با چهره‌های مختلف پرداخته است.

مهدی اخوان ثالث در سال ۱۳۰۷ در توس‌نو مشهد چشم به جهان گشود. در مشهد تا دوره متوسطه ادامه تحصیل داد. از نوجوانی به شاعری روی آورد و در آغاز قالب شعر کهن را برگزید.  در سال ۱۳۲۶ دوره هنرستان مشهد رشته آهنگری را به پایان برد و همان‌جا در همین رشته آغاز به کار کرد. در آغاز دهۀ بیست زندگیش به تهران آمد و پیشۀ آموزگاری را برگزید. اخوان چندبار به زندان افتاد و یک‌بار نیز به حومه کاشان تبعید شد. در سال ۱۳۲۹ با دخترعمویش ایران (خدیجه) اخوان ثالث ازدواج کرد. در سال ۱۳۳۳ برای دومین‌بار به اتهام سیاسی زندانی شد. پس از آزادی از زندان در ۱۳۳۶ به کار در رادیو پرداخت و مدتی بعد به تلویزیون خوزستان منتقل شد. در سال ۱۳۵۳ از خوزستان به تهران بازگشت و این بار در رادیو و تلویزیون ملی ایران به کار پرداخت. در سال ۱۳۵۶ در دانشگاه‌های تهران، ملی و تربیت معلم به تدریس شعر سامانی و معاصر روی آورد. در سال ۱۳۶۰ بدون حقوق و با محرومیت از تمام مشاغل دولتی بازنشسته (بازنشانده) شد.

در سال ۱۳۶۹ به دعوت خانه فرهنگ آلمان برای برگزاری شب شعری از تاریخ ۴ تا ۷ آوریل برای نخستین‌بار به خارج رفت و سرانجام چند ماهی پس از بازگشت از سفر در چهارم شهریور ماه همان سال از دنیا رفت. طبق وصیت، او را در توس در کنار آرامگاه فردوسی به خاک سپردند. از او ۴ فرزند به‌جای مانده است.

ساوجی در بخشی از سخن آغازین کتاب اینطور نوشته است: «کتاب حاضر حاصل هفت سال گفت‌وگوى من با صاحب‌نظران ادبیات امروز درباره زندگى و آثار مهدى اخوان ثالث است. این کتاب (که در ادامه کتاب «از بامداد» منتشر مى‌شود) به ارزیابى و تحلیل آثار و آراى یکى از پنج رکن اصلى شعر معاصر فارسى مى‌پردازد. گفت‌وگوها در بیشتر موارد به شکل حضورى و رودررو یا تلفنى انجام شده، مگر در مواردى که گفت‌وگوشونده خود مایل به ارائه کتبى پاسخ‌ها بوده است. مثلا گفت‌وگوى عطاءالله مهاجرانى و حافظ موسوى از جمله گفت‌وگوهاى کتبى این کتاب است».

مهدی اخوان ثالث، شاعر تضادها و تناقض‌های رازآلود روزگارانی است که در آن به سر برده یا بهتر است بگوییم روزگاران پرمهر و قهری که در او به سر برده‌اند. روزگاران و تاریخی که کمتر گوشه‌ای از دامن آن، بی لکۀ ننگ و آلودگی است. اخوان از نیاکانش می‌گوید و معترف است یا خودش را به تجاهل العارف می‌زند که آیا جز پدرش کسی را می‌شناسد که از نیاکانش سخن می‌گوید؟ نیاکانی که ذرات شرف در خانۀ خون آنها جا را برای هر چیز دیگری، حتی برای آدمیت تنگ کرده است. اعتراف دردناک و غم‌انگیزی است از چنین نیاکانی سخن‌گفتن. و حالا که گذارش به تاریخ افتاده، چه بهتر که گزارش احوال بدهد و از آثار بپرسد:

تلک آثارنا تدل علینا                                  فانظروا بعدنا الی الاثار

در زندگی اخوان و همگنان او شاید 28 مرداد مهم‌ترین واقعۀ تاریخی باشد. محل و مقطعی که بسیاری از امیدها و امان‌های جامعۀ ایرانی رنگ می‌بازد یا رفته‌رفته به دست فراموشی سپرده می‌شود. اخوان بر این باور است که «مردم ما از دورۀ انقلاب مشروطه به این سو، در واقع ودایع روحی و خواست‌های انقلابی خود را نسلی به نسل دیگر تحویل دادند. اگرچه ذهن به ذهن و پنهانی بود ... در دوران بیست ساله، کودتایی پیش آمد که دیدیم کاملاً خفقان به همراه داشت، تاریک و سیاه بود .... زیرزمینی و پنهانی شد، اما به حرکت خودش در زیرزمین ادامه داد».

و در جایی دیگر می‌گوید: «ما بعد از مشروطیت، بعد از آن فضای پربار آزادی، برخورد می‌کنیم با دوران خفقان و استبداد سیاه رضا شاهی. اما این دوران کوتاه است؛ سال 1320 که رضاشاه رفت، باز دوران آزادی پیش آمد، بسیاری از شکوفایی ذهنی و اندیشه‌های هنری را در این دوران می‌بینیم، بسیاری از استعدادها با آثار ارزنده بارور شد؛ تا اینکه سال 32 پیش آمد و آن کودتای ننگین. دوباره دوران رکود و خفقان شروع شد».

اما «کتیبه» که در همان سال‌های ننگین رکود و خفقان سروده شده است، تجلی «افسانه واقعیت» است. در کتیبه مخاطب با رنج مکرر و بی‌حاصلی مواجه است. ولی این بار به جای یک نفر، جماعت یا بهتر بگوییم ملتی درگیر چنین رنج و مصیبتی هستند. نه فقط در «کتیبه» که در بسیاری دیگر از شعرهای اخوان با امید از دست‌رفته یا دست‌نیافتنی و معدومی مواجه‌ایم.

افرادی که در این کتاب با آنها گفتگو شده است، به ترتیب عبارتند از: محمدعلی اسلامی ندوشن، مفتون امینی، حسن انوری، رضا براهنی، محمد بقایی (ماکان)، سیمین بهبهانی، تقی پورنامداریان، صفدر تقی زاده، محمد حقوقی، بهاءالدین خرمشاهی، اسماعیل خویی، ایران درودی، عنایت سمیعی، رضا سیدحسینی، گروس عبدالملکیان، محمدعلی علومی، محمد قهرمان، مرتضی کاخی، مسعود کیمیایی، ابراهیم گلستان، جواد مجابی، مظاهر مصفا، ضیاء موحد، حافظ موسوی، علی موسوی گرمارودی، عطاءالله مهاجرانی، نعمت میرزازاده (م. آزرم)، احسان نراقی و احسان یارشاطر.