معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از رسالۀ قافیه نسخ متعددی در دست است. زمان تألیف این رساله به روایتی که صحیح‌تر از سایر تاریخ‌ها می‌نماید رمضان 892 ق بوده است. با توجه به اینکه عطایی بدایع الصنایع را پیش از تکمیل الصناعه در 898 ق تألیف کرده و بنا به گفتۀ نفیسی زمان شروع به تألیف بدایع الصنایع 894 ق بوده است، می‌توان چنین فرض کرد که عطایی رسالۀ قافیه را پیش از تألیف بدایع الصنایع و تکمیل الصنایع تألیف کرده و بعدها آن را به کتاب تکمیل الصناعه منضّم کرده است. این رساله به فرمان امیر علی شیر نوایی تألیف شده است. نفیسی رسالات دیگری را در فنّ قافیه به عطایی نسبت داده است. او همچنین کتاب‌های منتخب الصناعه، کامل الصناعه و تکمله الصنایع را از آثار عطایی دانسته که البته از این آثار اطلاعی در دست نیست و به نظر می‌رسد که کامل الصناعه و تکمله الصناعه، همان تکمیل الصناعه باشد.

صاحب الذّریعه از کتابی با عنوان «العروض و القوافی لاشعارِ الفرس» یاد کرده می‌گوید که عطایی آن را از کتاب تکمیل الصناعه خویش برگزیده است. حائری معتقد است که منظور حاج آقا بزرگ تهرانی از این اثر همان بدایع الصنایع است که البته این نظر صحیح نمی‌نماید؛ زیرا اولاً، بدایع الصنایع قبل از تکمیل الصناعه تءلیف شده و ثانیاً در بدایع الصنایع از فن قافیه بحث نشده است.

رسالۀ قافیه در غرۀ رمضان 892 ه.ق. /12 اوت 1487 میلادی به پایان رسیده است؛ عنوان در شکل‌های گوناگون دیده می‌شود، چنانچه: «رسالۀ قافیه»، «رسالۀ قوافی»، «رساله در قافیه»، «رسالۀ وافی در قواعد علم قوافی»، «قافیه یا منتخب مقطع تکمیل الصناعه»، و ... نگاهی به فهرست‌ها نشان می‌دهد که حدود هشتاد نسخۀ خطی اکنون در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود که مصصح محترم بدایع الصنایع، یعنی پرفسور رحیم مسلمانیان قبادیانی، حدود 79 نسخه رسالۀ قافیه را در مقدمه کتاب بدایع الصنایعِ امیر برهان‌الدین عطاءالله بن محمود حسینی معرفی کرده‌اند.

این رساله با استناد به نوشته خود عطاءالله بن محمود الحسینی، مشتمل است بر نُه حرف به عدد حروف قافیه که به دستور نظام‌الدین امیر علی شیر نوایی نوشته شده است:

حرف اول: در تعریف قافیه

حرف دویم: در تعداد حروف قافیه و بیان حرف رویّ و حروف پیش از اوست

حرف سیّم: در بیان حروفی که پس از رویّ است

حرف چهارم: در بیان حرکات قافیه

حرف پنجم: در بیان انواع رویّ و اوصاف این انواع و القاب قافیه به اعتبار این اوصاف

حرف ششم: در بیان این انواع قافیه به اعتبار تقطیع

حرف هفتم: در بیان عیوب ملقّبۀ  قافیه

حرف هشتم: در بیان عیوب غیر ملقّبۀ قافیه

حرف نهم: در تحقیق حاجب و ردیف

تصحیحی که در اینجا آورده شده از روی مطالعه و تطبیق دو نسخۀ خطی زیر انجام شده است:

1. تهران، کتابخانۀ مجلس شورای ملی؛ 2092 (قدیم: 31138/4688)؛ صفحات: 114ـ85؛ عنوان: «رسالۀ عروضیه رساله در علم قافیه مجمع‌البدایع در علم بدیع»؛ خط: نستعلیق

2. دوشنبه، انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم جمهوری تاجیکستان؛ شماره: 2/1608، عنوان: «رساله در علم قوافی»، خط: نستعلیق، تاریخ: 952 هـ.ق./1946ـ19454 میلادی. نسخۀ خطی تاجیکستان نسخۀ اساس است.