معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

امیرعلیشیر نوایی این کتاب را به عنوان نظیره‌ای بر رسالۀ عروض اثر عبدالرحمن جامی نگاشته است.

به گفتۀ فؤاد کؤپرولو وی آن را در اواخر عمر و به نظر آگاه سرّی بعد از 898 هـ به قلم آورده است. کتاب دارای مقدمه‌ای دربردارندۀ حمد و نعت و سخن در شرف فن عروض است. سپس از معنای کلمۀ عروض، هشت تفعلۀ سالم و زحافات و فروع و بحور آنها و دو اثر و تقطیع شعر و نمونه‌هایی از اشعار خود شاعر سخن می‌رود. در این رساله افزون بر عروض کلاسیک ترکی که اشتراکات زیادی با عروض عربی و فارسی دارد، از قالب‌های شعری خاص ترکی نظیر تویوق، قوشوق، چنگه، آرازواری، تورکی و جز آن نیز سخن رفته است.

در سبب تألیف کتاب در مقدمه از اهمیتی که سلطان حسین بایقارا به شعر و شاعری می‌داد، سخن گفته است. از اینکه دیوان‌های چهارگانۀ امیرخسرو دهلوی که بالغ بر 18 هزار بیت بوده، به کتابت خوش‌نویسان سپرده و دستور داده در صدر هر غزل، بحر و وزن آن را نیز بنویسند، سخن رانده است. او را می‌ستاید و می‌گوید به سبب اظهار میل او به شناخت بحور و اوزان شعر و قواعد و میزان نظم، این کتاب را در فن عروض نوشته است و در آن چند قاعده و دایره را نیز که تا زمان او در هیچ یک از کتاب‌های عالمان این فن از خلیل بن احمد تا عبدالرحمان جامی نبوده، استخراج کرده است.

حسین محمدزاده صدیق ضمن تصحیح متن ترکی جغتایی و ترجمه به فارسی، مقدمه‌ای جامع در معرفی شخصیت علمی نوایی، آثار او و کتاب حاضر نگاشته است.

امیرعلیشیر نوایی برجسته‌ترین شخصیت ادبیات ترکی جغتایی در قرن نهم هجری در آسیای میانه محسوب می‌شود. شیوۀ ادبی ترکی جغتایی که تاحدودی تحت تأثیر ترکی قاراخانی بود، در آن عصر در هرات و سوی‌های آن و بسیاری از مناطق خراسان بزرگ گسترش و تکامل یافته بود. در تاریخ زبان ترکی تأثیر علیشیر نوایی بسیار گسترده است.

علیشیر نوایی گذشته از دیوان و مثنوی‌های مختلف، آثاری در زمینه‌های موسیقی و عروض نگاشته و تذکره و تاریخ نیز از خود بر جای گذاشته است که در حوزۀ زبان و ادبیات کتاب‌های محاکمة اللغتین، میزان الاوزان، رسالۀ معما و منشآت از این قبیل هستند.

در این کتاب دربارۀ معنای عروض می‌نویسد: «پس ثابت شد که عروض، فنی شریف است و در اینکه چرا این دانش را عروض نام نهاده‌اند، اقوال گوناگون وجود دارد که به یکی از آن میان اکتفا می‌شود. و آن اینکه خلیل بن احمد که واضع این علم است، عرب بود. در نزدیکی او دشتی بود که آن را عروض می‌گفتند. از سوی دیگر عرب، خانه را بَیت می‌نامد. خانه‌های خود را بر طبق این فن منظم می‌ساختند و موزون آن را از ناموزون جدا می‌کردند و بدین شیوه گویا ارزش آنها شناخته می‌آمد. از این‌رو آن را عروض می‌گفتند».