معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفرنامه‌نویسی در عصر قاجار رواج بسیاری پیدا کرد و عده کثیری از مأموران دولتی و مسافران صاحب ذوق، داخلی و خارجی، کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در شرح منازل سفر و چگونگی ابنیه و آثار و اخلاق و رفتار مردم نگاشتند.

یکی از این سفرنامه‌ها که در گنجینه خطی صارم‌الدوله‌ موجود است، سفرنامه مسیو بابن فرانسوی است. وی حاصل مشاهدات و نظرات خود را به دستور دیولافوا انجام داده است: دستور برداشتن عکس منقورات و خطوط بعضی حجار که در مالمیر است. راهی را که از برای تجسس و انکشاف ما معین کرده بود، باید از مالمیر به سمت شیراز و اصفهان برویم و اغلب منازل را که در آنها آثار عتیقه است، مثل شاپور، نقش رستم و مشهد مرغاب و غیره ببینیم.

او با دقت در جزئیات تا آنجا که مجال مطالعه و دیدن برای او بوده، وضع اجتماعی آبادی‌های بین مسیر را دقیقاً مطالعه و یادداشت کرده است. با این رساله می‌توان تمام آبادی‌های سر راه تهران به جنوب را شناخت و آثار و خصوصیات هر یک را دانست؛ زیرا مؤلف در معرفی امامزاده‌ها، مساجد، حمام‌ها، دروازه‌ها، کاروانسراها، سنگ‌نوشته‌ها و .... سعی و التزام ویژه‌ای داشته و افزون بر این دقت داشته که فلان اثر را چه کسی ساخته یا تعمیر کرده است. از وضع اجتماعی و زندگی و گذران مردم، مختصری نوشته و تعدیات حکام را شرح داده است. طرز تملک، زندگی شبانی و چادرنشینی، فقر مردم و موضوعاتی از این قبیل در همه جا موردنظر او بوده است. در گذر از هر مکانی وصفی از آن به دست داده و اگر متعلق به شخص خاصی بوده، یاد کرده و وضع آبادی و امنیت آنها را بیان می‌کند.

از کاروانسراهای نیمۀ راه و وضعیت آنها مطالبی را می‌آورد. اقامتگاه‌هایی که انبوه زایرین می‌بایست روزها و شب‌ها را در آنها به سر می‌کردند، از دیدن هر منظری لذت می‌برد. شور و شوق و اعجاب این مسافران از خلال سفرنامه نمایان است. بلندترین کوه‌هایی که در راه به آنها برخورد کرده را یادآوری می‌کند. بعضی یادداشت‌های مسیو بابن دربارۀ آب و هوای ایران، شدت گرما، کمبود آب و چگونگی یافتن آب و ارتباط آن با کارهای کشاورزی بسی جالب توجه است. او هرچه که سبب تعجب و دلبستگی‌اش شده و وی را مفتون کرده و هرچه در نظرش به عنوان یک مسافر غربی تازه و بدیع آمده را نقل کرده است.

رودخانه‌ها و انشعابات آن، سدها و بندای زده شده بر روی این رودخانه‌ها از چشم تیزبین او دورنمانده است. دربارۀ رود کارون و ضرورت احداث بندهای جدید می‌نویسد: «در بعضی سال‌های هم‌آبی که آب کارون پایین می‌افتد و از مجرای نهر داریان نمی‌گذشت، نهر و مزارع میان دو آب بی‌آب می‌شد. سدی لازم بود که در جلوی یکی از شعبات کارون بسته شود که در تمام فصول در اوقات کم‌آبی و پرآبی از این نهر داریان آب ساری و جاری داشته باشد؛ اگرچه در بالای رودخانه، آنجایی که آب رود کارون به دو قسمت تقسیم می‌شود، بندی از قدیم الایام موسوم به بند قیصر ساخته شده بود که به واسطۀ مرمت مکرری که شده است، هنوز پاینده و برقرار است».

اقامت سه ماهۀ بابن در دزفول موجب معاشرت و نزدیکی او به اهالی دزفول شده و او بسان یک ایرانی در کنار مردم با آنان به سر می‌برد. باورها، عقاید و خرافات موجود در اذهان عموم را ضبط و ثبت می‌کند: «در اوقات فراغت هر روز منزل آنها رفته، چای خورده، غلیان می‌کشیدیم و از شریعت و نجوم گفتگو می‌نمودیم. این دو رشته در ایران خیلی طرف ملاحظه است».

ترجمه این سفرنامه از اعتمادالسلطنه است که پسر چهارم حاج علی‌خان مقدم مراغه‌ای حاجب الدوله، فراشباشی ناصرالدین شاه است که در تهران متولد شده و از شاگردان دورۀ اول مدرسۀ دارالفنون بوده است.