معرفی کتاب

این سفینه به احتمال بسیار در اواخر سدۀ هفتم هجری قمری و در جایی از آذربایجان گردآوری شده است. هشت شاعری که شعرشان در 45 ورق بازمانده از این سفینه آمده است، همگی در قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌زیسته‌اند و دست‌کم مدتی از عمر خویش را در منطقۀ فهله و آذربایجان به سر برده‌اند. از بعضی از این شاعران پیش‌تر جز نام در دست نبود و اکنون با انتشار این سفینه مأخذی کهن به منابع تاریخ ادبیات ایران اضافه می‌شود.

این سفینه به شمارۀ 3283 در کتابخانۀ دانشگاه بولونیا در ایتالیا نگه‌داری می‌شود و نخستین بار در فهرستی که ایرانشناس نامدار ایتالیایی، آنجلو پیه‌مونتسه از دستنویس‌های فارسی محفوظ در ایتالیا منتشر کرد، به اجمال شناسانده شده است.

قطع نسخه بیاضی و ابعاد آن چنان‌که در فهرست آمده، 5/11*18 سانتی‌متر است. آغاز و انجام نسخه افتاده است و در وضعیت فعلی 45 ورق دارد که با توجه به افتادگی‌های نسبتاً زیادش احتمالاً چیزی کمتر از سفینه در هیئت اصلی است. مسطر اوراق سیزده سطری است و سرنویس‌ها بیش از یک سطر را اشغال نکرده‌اند.

خط متن نسخ و خط سرنویس‌ها ثلث است. به دلالت شیوۀ خط، کتابت نسخه احتمالاً در اوایل قرن هشتم هجری صورت گرفته است. این نسخه به دلیل اغلاط کتابتی فراوان نمی‌تواند نسخۀ اصل و جمع‌آوردۀ کتاب باشد.

از اغلاط نسبتاً زیاد ناشی از کم‌سوادی که بگذریم، شایع‌ترین سهو کاتب این است که در بعضی جاها کلمه یا حرفی از یک کلمه را انداخته و بعد بلافاصله آن حرف یا کلمه را بر روی سطر در موضع افتادگی جا کرده است. گاهی کلمه‌ای یا بیتی را قلم انداخته بوده، مطابق رسم معمول در حاشیه نوشته است.

سفینۀ بولونیا به احتمال قریب به یقین در اواخر سدۀ هفتم هجری گرد آمده است. از طرفی اشعار کمال الدین اسماعیل (وفات 635 ق) با دعای «رحمه الله» در این سفینه ثبت است و از طرف دیگر تاریخ کتابت نسخه نیز با استناد به اسلوب خط نمی‌تواند از ثلث اول قرن هشتم هجری جلوتر باشد. ضمناً این سفینه در زمانی گردآوری شده که هنوز شاعرانی چون قطبی، شمس اقطع و شهاب اطلسی میان طبقۀ ادبا شناخته بوده‌اند و شعرشان به کلی متروک نشده بود. سه تن از شاعران این سفینه یعنی فلکی شروانی، شمس اقطع و شمس سجاسی قطعاً از مردم آذربایجان و حوالی آن یا ارّان و شروان بوده‌اند. کمال الدین قطبی نیز بی‌شک مدت زیادی از عمر خویش را در روم و آذربایجان گذرانده است. شهاب اطلسی هم مادح اتابک آذربایجان، قزل ارسلان بوده است. از آنجا که جز فلکی شروانی باقی ایشان شهرت چندانی خارج از آذربایجان نداشته‌اند، گمان می‌شود سفینۀ بولونیا در همان حدود گردآوری شده باشد.

اهمیت اصلی سفینۀ بولونیا در درجۀ اول حفظ نام و شعر تنی چند از شاعران قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری آذربایجان است که پیش‌تر یا چیزی از آنها نمی‌دانستیم، یا آگاهی‌مان از زندگی و شعرشان اندکی بیش از دانستن نام بوده است. هرچه بر اینگونه اطلاعات ما اضافه گردد وقوف بیشتری بر حیات ادبی آذربایجان می‌یابیم و در آینده بهتر قادر خواهیم بود تا وضعیت ادبی ایران را با عنایت به مراکز ادبی گوناگون در هر دوره روشن کنیم. همچنین با افزوده‌شدن پیکرۀ شعر سبک آذربایجانی، دامنۀ مطالعۀ این سبک را می‌توان در سطوح و پایه‌های مختلف گسترش داد و شناخت دقیق‌تری از فراز و فرود این سبک حاصل کرد.

فایدۀ دیگری که از این سفینه عاید می‌شود دستیابی به ابیات بیشتر و ضبط‌های بهتری از اشعار فلکی شروانی است که از دیوانش نسخ خطی کهن به جای نمانده است. ضبط اشعار کمال الدین اسماعیل هم با اینکه دستنویس‌های کهن و خوبی از دیوانش در دست است، گاه بر بعضی صورت‌های موجود در دیوان چاپی وی برتری دارد و این سفینه یکی از مآخذ جانبی تصحیح آتی «دیوان کمال» خواهد بود.

یکی دیگر از فایده‌های فرعی این سفینه پی‌بردن به این مطلب است که ظاهراً قصیده‌ای از کمال الدین قطبی به دستنویس‌های دیوان عثمان مختاری و از آنجا به دیوان مصحح وی راه یافته است و نباید آن را سرودۀ مختاری دانست، بلکه قصیده‌ای است دربارۀ خود مختاری که آگاهی‌های تازه‌ای نیز از احوال وی دربر دارد. در یکی دیگر از قصاید قطبی اطلاعات خوبی دربارۀ نبرد قزل ارسلان در زمان طغرل بن ارسلان سلجوقی در گنجه و گرجستان آمده است که با نگاهی گذرا به مظان منابع تاریخی چیزی در این‌باره یافت نمی‌شود. اطلاع از کنیۀ عمادی غزنوی نیز تنها به واسطۀ همین سفینه به دست می‌آید.

در مقدمۀ مصححان این سفینه اطلاعات زندگی و اشعار شاعران سفینه آورده شده است. همچنین در ابتدای این کتاب نیز نوشتاری از استاد ایرج افشار با عنوان «گنجینۀ سفینه‌های کهن پارسی» منتشر شده که استاد افشار در آن به نمونه‌هایی از سفینه‌ها، جُنگ‌ها و بیاض اشاره کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

اشاره

مقدمه

متن سفینه:

دلم زحسرت چو خال اوست پر از خون (فلکی شروانی)

ای به جلال تو شرف قدرت ذوالجلال را (فلکی شروانی)

در عالمی که عشق تو را کار می‌رود (ابومحمد عمادی غزنوی)

زان می‌که همچو زهر بود در دهن ولیک (کمال الدین قطبی هروی)

بامدادان چو سپهر آینۀ زر برداشت (کمال الدین قطبی هروی)

شاه زرین‌چتر چون لشکر سوی خاور کشد (کمال الدین قطبی هروی)

ای سلسلۀ مشک فگنده به قمر بر (کمال الدین قطبی هروی)

وگر ز سایۀ اقبال تو مصیب شود (شمس الدین اقطع بیلقانی)

بتا دمی ز رقیبان بخواه دستوری (شمس الدین سجاسی)

وقت است که آه صبحدم از جان برآورند (کمال الدین قطبی هروی)

چون با صبا رایت نوروز برافراخت (شهاب الدین اطلسی)

ای لعبت زهره‌نظر زلفت شب و چترت سحر (فخرالدین عمر رازی معروف به سیفی)

ای جز به احترام خدایت نبرده نام (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

ای دل چو آگهی که فنا در پی بقاست (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

دلا بکوش که باقی عمر دریابی (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

رسول مرگ ز ناگه به من رسید فراز (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

ای دل تو را که گفت به دنیا قرار گیر (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

ایا به گام هوس راه عمر پیموده (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

بسیط روی زمین بازگشت آبادان (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

خدای داد به ملک زمانه دیگربار (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

تا دلم در خم آن زلف پریشان باشد (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

ایا شهی که ضمیرت به چشم‌گوشۀ فکر (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

کیست آن سیاح کو را هست بر دریا گذر (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

گرفته پایۀ تخت خدایگان زمین (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

به حکمتی که خدای جهان مقدر کرد (کمال الدین اسماعیل اصفهانی)

نمونه‌ای از صفحات نسخه