معرفی کتاب

این کتاب جستاری است در زمینه شناخت، بررسی و بازکاوی بن‌مایه‌های اساطیری گرشاسب‌نامه که در آن تعاریف جامع و مبسوطی از اسطوره و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ایرانی در دوران زرتشت و پیش از آن، همچنین نمونه‌هایی از آثار مربوط به اسطوره‌های ایرانی و به‌طور کلی دانش اساطیر مورد بحث قرارگرفته است.

اگرچه از دیدگاه برخی ادب‌شناسان گرشاسب‌نامه تنها روایت یک اسطورۀ کهن نیست، بلکه اسدی طوسی با توصیفات و سخن‌پردازی‌های خود در باب سفرهای عجیب و ناشناخته‌ای که گرشاسب به سرزمین‌های گوناگون دارد، این اثر را از اوج حماسه به زیر افکنده و موجب پراکندگی ذهن و در نهایت زیرپاگذاشتن سنت حماسه‌سرایی شده است؛ اما با بررسی دقیق و موشکافانۀ ابیات گرشاسب‌نامه و بررسی و تحلیل بن‌مایه‌های اساطیری آن می‌توان به ارزش ادبی و حماسی این اثر گرانسنگ پی برد. به بیان دیگر گرشاسب‌نامه را می‌توان اقیانوس بی‌کرانی از اسطوره دانست که در ضمن پیدایی و آشکاری، رازآلود می‌نماید.

گرشاسب جوان گیسوَر به دست از بزرگ‌ترین قهرمانان اژدهاکش ایران باستان است که در گرشاسب‌نامه نیاکان وی چنین معرفی می‌شوند: جمشید پدر تور، پدر شیدسپ، پدر طورگ، پدر شم، پدر اثرط، پدر گرشاسب و این انساب به انسابی که در بندهش برای گرشاسب آمده بسیار شبیه است.

بن‌مایۀ آفرینش به عنوان یکی از بنیادی‌ترین بن‌مایه‌های اساطیری نخستین گفتار اسدی در گرشاسب‌نامه به شمار می‌رود که دیدگاهی توحیدی نسبت به آن داشته و می‌توان گفت همانند آفرینش در اسلام است. وی باورد دارد خلقت زمین و آسمان و هرچه میان آنهاست، به امر پروردگار و قدرت لایزالش هستی یافته است. به بیان دیگر اسدی گذشته از اینکه آفرینش اساطیری، یعنی آفرینش از دیدگاه ایران باستان و زرتشت را به گونه‌ای نمادین بیان می‌کند، آفرینش از دیدگاه اسلام و باورهای اسلامی خود را نیز سرآغاز این حماسۀ ملی قرار داده است.

چهره‌های نمادین از دیگر بن‌مایه‌های گرشاسب‌نامه است که شاه و قهرمان (پهلوان) دو رکن اصلی آن هستند. شاه در مرکز قرار دارد و تنها حکومت می‌کند و جز به ندرت در لشکرکشی‌ها حضور ندارد و پهلوان نیز به کار سپه‌داری و لشکرکشی و تدارک امور سپاه می‌پردازد. جمشید و ضحاک و فریدون، پادشاهان دورۀ پیشدادی و گرشاسب و نریمان و سام پهلوانان این دوره هستند. گرشاسب چنان‌که خود گفته است: «مرا ایزد از بهر جنگ آفرید»، پهلوان دلاور و سترگ دربار ضحاک است که به فرمان وی به جنگ با اژدها و دیو منهراس می‌رود و در این سفرها با عجایب و ناشناخته‌های بسیاری روبرو می‌شود و با برهمنان دیدار می‌کند. گرشاسب به همراه نریمان و سام پهلوانان دربار فریدون را تشکیل می‌دهند.

در بخش سوم موجودات اساطیری بررسی و بازکاوی می‌شوند؛ گفتار نخست در باب موجودات فراطبیعی چون دیو و پری است و پس از آن جانوران نمادین مانند اژدها، دیو، اسب، ققنوس و شگفت چهرگان و انسان مورد بحث قرار می‌گیرند.

بن‌مایه‌های طبیعت و رستنی‌ها که نشان از باورهای کهن آریاییان و بازتاب گستردۀ آن در اسطوره‌های ایرانی دارد، در بخش چهارم این نوشتار بررسی شده که برجسته‌ترین نمودگاری آن، درخت کیهانی است مانند درخت واق‌واق، درخت هدکیر که در فصل خزان هر یک از برگ‌هایش به مرغی بدل می‌شد، درختی که هفت‌گونه بارش بود یا گیاهانی چون استرنگ (مردم گیا). آتش بن‌مایۀ دیگری از این نوع است که بحث و بررسی شده است.

فضاها و مکان‌های اساطیری در این اثر حماسی نمودی بارز دارند؛ گرشاسب پس از جنگ با بهو، به همراه مهراج ـ پادشاه هند ـ از جزیره‌های بسیار دیدن می‌کند که هر یک دارای شگفتی دیگری است؛ مانند جزیرۀ قالون، جزیرۀ اسکونه، جزیرۀ رامنی، جزیرۀ هرنج و ... .

از مهم‌ترین باورهای اساطیری در گرشاسب‌نامه، نمادین گشته، باورهای زروانی و بنیادی‌ترین نمود آن یعنی حاکمیت تقدیر و تکامل مادی‌گرایانه است که در بخش بن‌مایۀ باورها و آیین‌های اساطیری بدان پرداخته شده است.

جشن مهرگان نیز از آیین‌های اساطیری گرشاسب‌نامه است و نمودی از پیروزی فریدون بر ضحاک است که هنگام تاج‌گذاری و نشستن بر تخت، فرمان برپاداشتن آن را داده است. از دیگر آیین‌های اساطیری این اثر حماسی می‌توان به آیین سوگند و آیین خواب‌گذاری و پیشگویی اشاره کرد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

معنی و مفهوم اسطوره

خاستگاه اسطوره‌ها

کارکرد اسطوره

دگرگونی اسطوره‌ها در پیوند با کارکرد آن

اسطوره‌شناسی و دیدگاه‌های گوناگون دربارۀ آن

اسطوره در پیوند با تاریخ

اسطوره و زمان

پیوند و جداگانگی اسطوره و حماسه

جداگانگی اسطوره با قصه و افسانه

ریشۀ لغوی اسطوره

پیدایش آثار حماسی و اسطوره‌ای در ایران

بن‌مایه‌های اسطوره‌های ایرانی

گرشاسب‌نامه

بن‌مایه‌های اساطیری در گرشاسب‌نامۀ اسدی طوسی

بن‌مایۀ آفرینش

بن‌مایۀ چهره‌های نمادین

بن‌مایۀ موجودات اساطیری

بن‌مایۀ طبیعت

بن‌مایۀ جای و مکان

بن‌مایۀ ابزارها و چیزهای شگفت و اساطیری

بن‌مایۀ باورها و آیین‌های اساطیری

منابع

گرشاسب‌نامه