معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

مانی در روز هشتم ماه نیسان بابلی به سال 527 گاه‌شماری سلوکی برابر با 14 آوریل 216 میلادی در خانواده‌ای اشکانی‌تبار در جنوب شرقی تیسفون چشم به جهان گشود. بنا بر دو دست‌نوشتۀ پهلوانی (پهلوی اشکانی) مانی خود را «شاگردی سپاس‌گزار از بابل‌زمین» و «پزشکی از سرزمین بابل» می‌خواند.

مانی دوران کودکی‌اش را همراه پدر در فضای عرفانی و گنوسی فرقۀ مغتسله سپری کرد. در آن زمان در بین‌النهرین دین‌ها و فرقه‌های گوناگون از جمله فرقه‌های گنوسی که اندیشه‌های یونانی و آسیای غربی را به هم آمیخته بودند، در کنار هم روزگار می‌گذراندند. بنا بر روایات و افسانه‌های مانوی، مادر مانی در خواب دید فرزندش به آسمان رفت و به زمین بازگشت. این نخستین پیش‌گویی دربارۀ پایگاه معنوی مانی است.

ادبیات مانوی به مجموعه اسناد مانوی گفته می‌شود که توسط مانی، پیروان مانی یا غیرمانویان به دست ما رسیده است. آموزه‌ها و آثار مانی، فعالیت‌ها و کتاب‌های پیروان و شاگردان او، نیز نوشته‌های انتقادی مخالفان مانی و پیروان ادیان دیگر، هر یک سهم بسزایی در ارائه تصویری روشن و کامل از مانی بر عهده دارند. بخش عمده متن مانوی را سرودهای دینی تشکیل می‌دهند که به همان شیوه سنت قدیمی سرودهای اوستایی تصنیف شده‌اند. این سروده گراهی هستند بر قواعدی که نظم ایرانی باستان و میانه از آنها منشأ گرفته‌اند. بعضی از سرودها در دستنویس‌های مانوی به شکل شعر نوشته شده، اما بیشتر آنها به صورت نثرند؛ ولی با نقطه‌گذاری دقیق مشخص شده‌اند.

در سرودهای مانوی اشکال سنتی بنابر پاره‌ای ملاحظات تعدیل یافته و ترتیب ابجدی، یعنی شروع هر بیت، به ندرت واژه‌های مهم، با یکی از حروف ابجد که از سامیان اقتباس شده، به کار رفته است. این سرودها همراه با موسیقی خوانده می‌شدند. در سرودهای ابجدی، اغلب بیتی خارج از ترتیب ابجدی، پس از بیت اول یا دوم یا جای دیگر می‌آید. گاهی نیز بیتی پس از آخرین حرف ابجد افزوده می‌شود.

مانی هفت کتاب داشته که بخش‌های زیادی از آنها باقی مانده است؛ از جمله کتاب "انجیل زنده". مانی مانند بسیاری از حواریون انجیل داشته و بخش‌هایی از انجیل او باقی مانده است. افزون بر انجیل، مانی دارای کتابی به نام زبور بوده، بنابراین مانی هم انجیل نوشته و هم زبور. برای اینکه مانویت خودش تلفیقی است از آیین‌های ایرانی با مایه‌های عرفان مسیحی و درون‌مایه‌هایی از آیین بودا. به این جهت کسی که بخواهد مانی را بشناسد، باید هم بودا را بشناسد هم عرفان مسیحی که مانی سخت تحت تأثیر آن بود.

متون فارسی میانه مانوی که شامل نیایش‌هاست؛ متون مانوی به زبان سغدی که از زبان‌های ایرانی است، متون ترکی اویغوری مانوی حتی تعدادش از متون ایرانی بیشتر است؛ هفت هزار و پانصد متن مانوی به صورت دست‌نوشته به این زبان باقی است. برای اینکه ساکنان تورفان، ترک اویغوری بوده‌اند؛ حتی در شهر "چوانگ جو" در جنوب شرق چین آخرین مجسمه مانی از قرن پانزدهم میلادی باقی مانده و این نشان می‌دهد که تا این قرن مانی پیروانی اندکی داشته است.

در متون مانوی، چهار نوع ادبی می توان یافت: ادبیات تعلیمی با قطعات زیبا که گاه با گلستان سعدی پهلو می‌زند؛ ادبیات غنایی و لیریک که هم در شعر و هم در نثر مانوی نمونه‌هایی از آن می‌توان یافت؛ ادبیات روایی که از این نوع داستان‌های متعدد در نوشته‌های مانوی داریم. نوشته‌هایی که در واقع هم داستان است، هم تمثیل. تمثیلات سغدی مانوی آنقدر زیاد است که زندرمان توانسته از آنها یک جلد کتاب چاپ کند. اینها در واقع همان داستان‌های خیلی کوتاه یا داستانک است که از تمثیلات انباشته است و سرانجام زندگینامه‌نویسی که از ژانرهای جدید ادبی است. خود مانی ‌ود زندگینامه نوشته است. او اولین کسی است که حدود 1700 سال پیش زیست‌نامه خود را نوشته و در آن خود را معرفی می‌کند که کیست، پدرش کیست و مادرش کیست و ... .

مهم‌ترین شعایر مانوی برگزاری نماز، خواندن نیایش‌ها، روزه گرفتن و اقرار به گناهان و توبه بود. گزیدگان در شبانه‌روز هفت بار نماز می‌خواندند و نیوشایان موظف به گزاردن چهار بار نماز بودند. برای نماز روزانه در برابر خورشید و برای نماز شبانه در برابر ماه می‌ایستادند.

در اشعار پارتی و به احتمال زیاد فارسی میانه، هر بیت شامل دو مصراع است و هر مصراع نیز معمولاً از چند واژه تشکیل می‌شود که دو واژه آن اصلی است و تکیه واژه بر روی هجای آخر آنهاست. این دو واژه اصلی (همراه واژه‌های وابسته به آنها) دو پایه یا رکن به شمار می‌روند و هر یک مرکب از دو یا سه یا چهار هجا به ندرت یک یا پنج هجا هستند. در وزن این اشعار، علاوه بر تعداد هجاهای تکیه‌دار، ضربِ وزن می‌تواند تفاوت داشته باشد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

گفتار اول: زندگی مانی، آثار و پژوهش‌های مانوی

گفتار دوم: بحثی در تاریخ اندیشه‌های گنوسی

تصویرهایی از هنر مانوی

متون مانوی، نثر

کتاب اول: مانی و تاریخچۀ آیین او

کتاب دوم: اندرزها و دستورها

کتاب سوم: دربارۀ آفرینش و پایان جهان

کتاب چهارم: دربارۀ روح و رستگاری

کتاب پنجم: دربارۀ عیسی مسیح

کتاب ششم: تمثیل‌ها و نوشته‌های گوناگون