معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

یکی از وجوه مشترک بیشتر آیین‌های بشری، توجه انسان و نگاهش به آسمان و پدیده‌هایی است که در آن جلوه‌گرند. پدیده‌هایی چون خورشید که به او زندگی بخشیده، ماه با سیمایی افزاینده و کاهنده در گردش یک‌ماهه‌اش، ستارگان که راهنما و روشنی‌بخش شب‌های بی‌مهتاب بوده‌اند، باد، ابر و آذرخش که بر او و کشتزارها و چمنزارهایش باران، برف و تگرگ بارانیده‌اند. این پدیده‌ها و چرخش سال و ماه آنها چندان با زندگی انسان در هم تنیده که نابسامانی و کم و کاستی در کار هر یک از این پدیده‌ها برایش دهشت‌بار بوده است. هر یک از این پدیده‌ها را نیرویی پنداشته، به این پدیده‌ها جلوه‌ای ایزدی و فرشته‌ای داده تا بتواند بر پایۀ ویژگی‌های خویش، خشم و نفرت، رحم و شفقت را در هر یک از این پدیده‌ها جلوه‌گر سازد.

عجز و ناتوانی انسان از درک و دریافت قوانین طبیعی حاکم بر این پدیده‌ها از یک‌سو و ناتوانی‌اش در برگردانیدن شرایط پیرامون به سود خویش به کمک وسایل و ابزار از دیگرسو، یکی از علل پیدایی آیین‌های گوناگون برای هر یک از این جلوه‌های آسمانی بوده است. هر قدر انسان توانسته است بر پیرامون خود چیره شود و برای رویارویی با عوامل محیطی، ساخت‌وساز و نوآوری از تکنولوژی استفاده کند، این آیین‌ها بیشتر رنگ باخته‌اند، به گونه‌ای که امروزه تنها میان قبایل، ایلات و روستاییان مناطق پیرامونی، حاشیه‌ای و دورافتاده اثری پریده‌رنگ از این آیین‌ها بر جای مانده است. اما اثرات روحی و روانی آنها را هنوز در بسیاری از شهرها به ویژه شهرهای پیرامونی کشور نیز می‌توان دید. هر قدر این پدیده‌ها نقش و اثر دایمی و هر روزه در زندگی انسان داشته‌اند، جایگاه نیروی مفروض بالاتر بوده است؛ بدین معنا که قدرت آنها به حد و اندازۀ ایزدان رسیده است مانند ایزد خورشید و ایزد ماه.

انسان برای پدیده‌هایی که حضوری همیشگی نداشته‌اند، قدرتی در حد فرشتگان فرض کرده است، مانند فرشتگان باران و باد. آیین‌های پدیدآمده در حقیقت برای درخواست و تمنا از این نیروهای ماوراءالطبیعه است تا به رحم آمده و موهبت خویش را از زمینیان دریغ نکنند. پدیده‌های آسمانی که اقلیم زادۀ آنهاست، در گستره‌های جغرافیایی زمین، دارای جلوه‌ها و آثار گوناگونی هستند. هر اقلیم خود دارای پدیده‌های آب و هوایی گوناگون است و زیست‌بوم‌های متفاوتی آفریده شده‌اند. طبیعی است که هر نقصانی در پدیده‌های آب و هوایی اثری بزرگ بر زیست‌بوم و زندگی انسان‌ها بر جای خواهد گذاشت. این کتاب از این زاویه نگاهی موشکافانه دارد به آیین‌های باران‌خواهی و آفتاب‌خواهی در فولکلور ایران.

از آنجا که آیین‌های آفتاب‌خواهی اغلب مربوط به آبسالی (ترسالی) است، اگر مقایسۀ مختصری بین آیین‌های باران‌خواهی و آفتاب‌خواهی انجام گیرد، مشخص می‌شود این دو آیین کاملاً متضاد هستند؛ اما عامل مشترک میان این دو «آب» است که همواره دلمشغولی انسان بوده است. تفاوت مهم این دو آیین یکی در این است که آیین آبسالی پس از بارش‌های کافی و فراوان انجام می‌شود که طبیعتاً جشن‌ها و آیین‌هایش با شادی و کارهای شادمانه همراه است، در حالی که آیین باران‌خواهی در شرایط خشکی و کم‌بارانی انجام می‌شود که در آن ترس و نگرانی بیشتری موج می‌زند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

آیین‌های باران‌خواهی

نمونه‌هایی از آیین‌های باران‌خواهی در فرهنگ مردم ایران

تحلیل آیین‌های باران‌خواهی

آیین‌های بندآمدن باران (آفتاب‌خواهی)

سخن آخر