معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

الهی‌نامه عطار را می‌توان یک داستان کلان نامید؛ یعنی خوشه‌هایی که درون‌مایۀ مشترک و مفهومی پیوسته دارند. این شیوه از حکایت‌پردازی سبب می‌شود تا فضاهای داستانی با هم تلفیق شده و یک مضمون واحدی را عرضه دارند. در حقیقت الهی‌نامه برش‌ها و خوشه‌های معنایی است که روابط پیرامتنی و میان‌متنی آن را در قالب استعاره‌ای معنامند و در یک مسیر مشخص قرار می‌دهد. شاید بتوان نمونه‌ای از اینگونه حکایت‌ها و مجموعه‌هایی را که به یک ساختار کلان منجر می‌شود، در رمان‌هایی چون شکست‌ناپذیر فاکنر (1638) یا مجموعه داستان‌های دوبلینی‌ها اثر جویس (1914) یافت. این حکایت‌ها و داستان‌های کوتاه به طور منظم در مسیر هم قرار می‌گیرند و در قالب یک چرخۀ مفهومی سبب می‌شوند تا از نظر ساختاری و درون‌مایه‌های مفهومی با یکدیگر پیوند داشته باشند. در نظام معناشناسی اگر از دو زبان‌شناس سرشناس نامی به میان آید، به یقین فردیناند دوسوسور و چالز پیرس در مرتبه‌های نخست قرار می‌گیرند؛ با این تفاوت که ذهن پیرس بیشتر متوجه وجوه فلسفی و منطقی نشانه‌هاست و سخنش این است که نشانه‌های زبانی نقش قابل اهمیتی را در عهده دارند و می‌توانند در معرض تفسیر قرار گیرند؛ در حالی که سوسور باور دارد زبان نظامی از نشانه است و ابزار این نشانه دال و مدلول است و برای آنها رابطۀ سلبی و ایجابی را متصور می‌کند. حال اگررچه گرمس از هر دو زبان‌شناس و نظریه‌پرداز بهره برده است؛ ولی جهت نظریۀ او بیشتر متوجه پیرس است.

این کتاب سعی دارد حکایت‌های منتخب الهی‌نامه را در قالب مربع معناشناسی گرمس طرح نموده و به شیوه‌های علمی دریچه‌ای نو به سوی نظریه این زبان‌شناس باز کند. در این صورت داستان‌های کلان خوانش جدیدی هم پیدا می‌کنند و سطح مفهومی آنها از یک داستان یا حکایت فراتر می‌رود و در قالب استعاره‌های معنامند ظاهر می‌شوند. به این قبیل منظومه‌ها «داستان‌های مرکب» نیز اطلاق می‌شود. چنین تشکلی را در زبان فارسی می‌توان در آثار ابراهیم گلستان و جلال آل احمد دریافت. در این قبیل منظومه‌ها همه چیز متوجه شیئ معنادار می‌شود. برای نمونه اگر در حکایت «زن صالحه که شوهرش به سفر رفته بود» عطار شیئ معنادار را پاک‌دامنی و عفت بدانیم، آنگاه تمام معنا و تفسیر حکایت، توجیه دو صفت یادشده است.

در سراسر حکایت به یک استعاره معنامند برمی‌خوریم و آن هم تشخیص و تعریف همین دو صفت است. در الهی‌نامه فضاهایی وجود دارد که ما را به خوانش‌های چندصدایی رهنمون می‌کند و این از ویژگی‌های پراهمیت این منظومه است.

حکایت‌های الهی‌نامه با مربع معناشناسی گرمس سازگار است. اگرچه پاره‌ای از حکایت‌ها دارای «نحو روایی» کامل نمی‌باشد؛ چراکه روایت فقط دارای یک شخصیت اصلی است یا شخصیت‌ها بسیار محدودند. برای نمونه روایت شبلی با سگ فاقد تطبیق با مربع معنایی است یا حکایت سنگ و کلوخ خالی از یک نحو روایی است. به این دلیل که شخصیتی کنش‌گر وجود ندارد تا زمینۀ روایت فراهم آید؛ بنابراین تحولی ایجاد نمی‌شود و حکایت دارای پارۀ آغازین و پایانی هم نیست. به هر روی تلاش شده تا این تطبیق به نحوی مناسب صورت پذیرد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: کلیات و تعریف مفاهیم عملیاتی

فصل دوم: ادبیات و مبانی روایت‌شناسی

فصل سوم: کارکرد روایی در حکایت‌های الهی‌نامۀ عطار